Β΄ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ

(Όσιος Γρηγόριος Παλαμάς Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης)

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς θεωρείται ένας απ' τους κυριότερους εκπροσώπους του Ησυχασμού και το έργο του στην Εκκλησία στα τελευταία χρόνια του Βυζαντίου συγκρίνεται με το έργο που άφησε ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός. Έγραψε πολλά έργα εναντίον των Ρωμαιοκαθολικών, υπέρ των Ησυχαστών αλλά και έργα που μας βοηθούν να κατανοήσουμε και να προσεγγίσουμε το Θείο.

Ο Γρηγόριος Παλαμάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1296 μΧ. Οι γονείς του ήταν ο συγκλητικός Κωνσταντίνος και η Καλλονή και ήταν πρόσφυγες από την Μικρά Ασία. Ο πατέρας του Γρηγορίου ήταν στην αυτοκρατορική αυλή και είχε φροντίσει να λάβει ο Γρηγόριος την καλύτερη δυνατή μόρφωση. Ο Κωνσταντίνος έγινε μοναχός και λίγο αργότερα, το 1303 μ Χ, πέθανε.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς σε ηλικία 20 ετών είπε στην μητέρα του ότι σκοπεύει να ασπασθεί τον μοναχικό βίο. Συζητώντας το θέμα με την μητέρα του, τους δύο αδερφούς του και τις δύο αδελφές του αποφάσισαν όλοι τους να γίνουν μοναχοί. Αφού μοίρασαν όλα τα πλούτη τους στους φτωχούς, η μητέρα του με τις δύο κόρες της πήγαν σε γυναικείο μοναστήρι και ο Γρηγόριος ο Παλαμάς με τους δύο αδελφούς του πήγαν στην Λαύρα του Αγίου Όρους.

Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς έγινε υποτακτικός του Νικηφόρου (ή Νικοδήμου σύμφωνα με κάποιους εκκλησιαστικούς συγγραφείς) στο Βατοπέδιο, από τον οποίο διδάχτηκε κάθε άσκηση και αρετή. Όταν πέθανε ο Νικηφόρος ο Γρηγόριος Παλαμάς ασκήτεψε ως ερημίτης δύο χρόνια στην Λαύρα. Ο κίνδυνος από τις επιδρομές των Ισμαηλιτών πειρατών τον ανάγκασε το 1326 μΧ να πάει στην Θεσσαλονίκη όπου χειροτονήθηκε ιερέας της Μητροπόλεως και ίδρυσε Σκήτη στην Βέροια.

Το 1333 μΧ συγγράφει τον βίο του Οσίου Πέτρου του Αθωνίτη. Το 1335 μΧ επιστρέφει στο Άγιο Όρος όπου γίνεται ηγούμενος στην Μονή Εσφιγμένου και κατόπιν μονάζει στο ησυχαστήριο του Αγίου Σάββα.  Τόσο νωρίτερα στο Άγιο Όρος, όσο και στη συνέχεια στην Θεσσαλονίκη ο Γρηγόριος ο Παλαμάς φρόντιζε συνέχεια να σκληραγωγεί το σώμα του και να προσεύχεται αδιάκοπα.

Ησυχασμός και Ησυχαστές

Ο Γρηγόριος Παλαμάς έκανε μεγάλο αγώνα κατά του, μετέπειτα Λατίνου επισκόπου, Βαρλαάμ (σημ. ο Άγιος Βαρλαάμ είναι διαφορετικό πρόσωπο).

Ο Βαρλαάμ ήταν λόγιος και μοναχός από την Καλαβρία της Νότιας Ιταλίας με ελληνική καταγωγή. Όταν ήρθε στην Κωνσταντινούπολη, προσπάθησε να καταδικάσει μερίδα των μοναχών του Αγίου Όρους ως αιρετικούς.

Οι συγκεκριμένοι αυτοί μοναχοί, ονομάζονται Ησυχαστές, και υποστήριζαν ότι με τη συνεχή νηπτική προσευχή ο κάθε πιστός που έχει αγνή καρδιά μπορεί να έρθει σε κοινωνία με το Άκτιστο Φως του Θεού, το Φως που έλαψε στο όρος Θαβώρ κατά την Μεταμόρφωση του Σωτήρος.  

Με τη συνεχή καρδιακή προσευχή, με την συγκέντρωση του πνεύματος στην καρδιά  και την απομάκρυνσή του από οτιδήποτε δεν έχει σχέση με τον Θεό, οι Ησυχαστές καταφέρνουν να δουν το Άκτιστο Φως, ένα δυνατό φως που τους γέμιζε χαρά.

Ο Ησυχασμός αποτελεί συνέχεια θέσεων Ελλήνων Πατέρων της αρχαίας Εκκλησίας, με πρώτο τον Άγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη που υποστήριζε την ύπαρξη ενός κρυφού φωτός το οποίο βλέπουν οι άξιοι.

Ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς έλεγε ότι ο φωτισμός επιτυγχάνεται δια της αγνότητας. Παρόμοιες ιδέες αλλά με διαφορετική ορολογία αναφέρει και ο Μάξιμος.

 Ο Συμεών ο νέος Θεολόγος δογμάτισε το Θείο Φως: η θεοπτία και η επακόλουθη ένωση με το θείο είναι πρωταρχικός στόχος για κάθε Χριστιανό, για του οποίου την επίτευξη χρειάζεται συστηματική προεργασία που περιλαμβάνει το βάπτισμα, την ασκητική ζωή, την ειλικρινή μετάνοια και τη συμμετοχή στα Ιερά Μυστήρια. Αυτή η διδαχή αποτέλεσε τη βάση των Αγιορειτών Ησυχαστών.

Αργότερα, τον 19ο αιώνα, οι κύριοι εκπρόσωποι των Ησυχαστών στην Ορθόδοξη Θεολογία ήταν ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο Ευγένιος Βούλγαρης και ο Αθανάσιος Πάριος.

Ο Βαρλαάμ πήγε στην Κωνσταντινούπολη και συκοφάντησε τον Γρηγόριο. Ξεκίνησε Σύνοδος για την υπόθεση, στην οποία ο Γρηγόριος Παλαμάς καλείται να απολογηθεί.

 Ο Βαρλαάμ αφού καταδικάστηκε από την Σύνοδο του 1341 μΧ, επιστρέφει στην Ρώμη, όπου γίνεται επίσκοπος το 1342.

Στην διαμάχη τον διαδέχεται ο Ακίνδυνος, ο οποίος εκτός από την θέση του Βαρλαάμ "κληρονόμησε" και την αντιπαλότητα προς τον Γρηγόριο τον Παλαμά. Εκείνη την εποχή ο Γρηγόριος Παλαμάς έγραψε πολλά έργα εναντίον των Λατίνων με μεγάλη διαχρονική αξία. Για τους ελέγχους που ασκούσε στους Ρωμαιοκαθολικούς αλλά και στους Λατινόφρονες ονομάστηκε Λατινομάστιξ.

Οι Ορθόδοξοι Σύνοδοι του 1341 μΧ και του 1347, καταδίκασαν αντίστοιχα τον Βαρλαάμ από την Καλαβρία και τον Ακίνδυνο. Όταν χήρεψε η Αρχιεπισκοπή στην Θεσσαλονίκη οι επίσκοποι εξέλεξαν τον Γρηγόριο Παλαμά Μητροπολίτη.

Ο Άγιος Γρηγόριος αιχμάλωτος διδάσκει και τα τελευταία χρόνια. Το 1353 μΧ, ενώ κατευθυνόταν προς την Κωνσταντινούπολη με πλοίο, καλεσμένος από τον Αυτοκράτορα ως σύμβουλος σε ένα πολιτικό ζήτημα, αιχμαλωτίστηκε από Τούρκους πειρατές στην Καλλίπολη και για ένα έτος μεταφέρθηκε δέσμιος σε διάφορες πόλεις της Μικράς Ασίας.

Εκεί κήρυττε τον λόγο του Θεό, όπως κάποτε και ο Απόστολος Παύλος έκανε το ίδιο αιχμάλωτος στη Ρώμη. Αλλά ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς δε δίδαξε μόνο στους Χριστιανούς κατά την αιχμαλωσία του, αλλά και στους Μουσουλμάνους παρά τις απειλές, τους βασανισμούς και τις ταπεινώσεις.

Δε δίστασε να τους εξηγήσει, όταν του ζητήθηκε, ότι οι Χριστιανοί δεν δέχονται τον Μωάμεθ ως προφήτη, γιατί δεν χρειάζεται η περιτομή, γιατί πρέπει να προσκυνούνται οι Άγιες Εικόνες και άλλα θεολογικά θέματα.

Τελικά, αφού δίδαξε το Ευαγγέλιο σε πολλούς, κάποιοι Χριστιανοί πλήρωσαν τα λύτρα που ζητούσαν οι Τούρκοι που τον κρατούσαν αιχμάλωτο και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ελεύθερος πια, πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Γρηγόριος Παλαμάς, αν και είχε την δυνατότητα να ζει με κάθε άνεση, ποτέ δεν έπαψε να κάνει σωματικές και πνευματικές ασκήσεις. Αγωνιζόταν υπέρ της Εκκλησίας του Χριστού και του ποιμνίου του, ανατρέποντας αιρετικές δοξασίες και υπερασπιζόμενος τα δόγματα της Ορθοδοξίας. Ενίσχυε τους πιστούς και καταίσχυνε τους αιρετικούς. Ο χαρακτήρας του Γρηγορίου ήταν πράος, καρτερικός, και χαρακτηριζόταν από μεγαλοψυχία και ανεξικακία. Ο Όσιος Γρηγόριος ο Παλαμάς κοιμήθηκε στις 14 Νοεμβρίου του 1359 μΧ σε ηλικία 65 ετών.

Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος έγραψε το 1376 μΧ (ή το 1368) την ακολουθία για τη γιορτή του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Τα λείψανά του βρίσκονται στην Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης. Η Εκκλησία μας τιμά την μνήμη του στις 14 Νοεμβρίου και στην Β Κυριακή της Μεγάλης Σαρακοστής.