Περί της Θείας Λειτουργίας του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου λόγος. Ημέρα Ιεράς μνήμης του η 23η Οκτωβρίου

Η Εκκλησία μας εορτάζει στις 23 Οκτωβρίου την μνήμη του Αγίου Αποστόλου Ιακώβου, που έχει και την προσωνυμία «Αδελφόθεος». Στο σημείωμα μας όμως αυτό δεν θα αναφερθούμε σε βιογραφικά στοιχεία ή κάποιες αναφορές στην περίφημη Καθολική Επιστολή του, που είναι ένα από τα 27 βιβλία της Καινής Διαθήκης. Θα σταθούμε στην Λειτουργία, που φέρει το όνομα του, και η οποία τελείται συνήθως την ημέρα της μνήμης του ή την Κυριακή μετά τα Χριστούγεννα. Όλοι μας γνωρίζουμε, ότι η Εκκλησία μας δεν είναι ένα σύστημα φιλοσοφικό, μια διοικητική μηχα­νή, ή έστω ένας θεσμός, όσο κι αν φαίνεται σαν κάτι τέτοιο τουλάχιστο στις μέρες μας.

Η Εκκλησία από τη πρώτη στιγμή της φανερώσεώς της στον κόσμο είναι ο Χριστός που προσφέρεται σε βρώση και πόση για να ζήσει ο άνθρωπος. Εκκλησία είναι «Θεία Ευχαριστία», «το Δείπνον το Καινόν». Κάθε φορά που τελείται το μυστήριο των μυστηρίων, η Εκκλησία δείχνει σ' όλο της το εύρος αυτό, που ενσαρκώνει, ότι δηλαδή είναι «εικόνα και φανέρωση του τριαδικού τρόπου υπάρξεως, αποκάλυ­ψη της «όντως ζωής» (Χ. Γιανναράς, Το Αλφαβητάρι της Πίστης, σ. 188). Σε κάθε ευχαριστιακή σύνα­ξη, που τελεί, εμφανίζει, ό,τι τελεσιουργήθηκε το βράδυ του Μυστικού Δείπνου. Εκπληρώνει την παραγγελία του Κυρίου κατά γράμμα και ουσία.

Σε κάθε σύναξη Ευχαριστίας, η χάρη του «άλλου Παρακλήτου» κάνει το ψωμί και το κρασί, που προσφέρουν οι συναχθέντες πιστοί, Σώμα Χριστού και Αίμα Χριστού αντίστοιχα. «Το κτιστό ενώνεται με το άκτιστο, το ψωμί και το κρασί είναι Σώμα και Αίμα Χριστού, η εκκλησιαστική σύναξη γίνεται η πραγματοποίηση και φανέρωση της Βασιλείας του Θεού» (Χ. Γιανναράς ενθ. αν. σ. 189). Μέσα απ' αυτήν την τόσο φαινομενικά απλή πράξη, πραγματοποιείται η δική μας συμμετοχή στο Σώμα του Χριστού, την Εκκλησία. Στις ευχαριστιακές συνάξεις των πρώτων χρόνων της ζωής της Εκκλησίας, κεφαλή της συνάξεως των χριστιανών ήταν ο Απόστολος ή εκείνος που άφηναν οι άγιοι Απόστολοι σαν το υπεύθυνο πρό­σωπο της συγκεκριμένης τοπικής Εκκλησίας.

Σταδιακά ο Επίσκοπος γίνεται ο επικεφαλής του Ευχαριστιακού Μυστηρίου, και κατά συνέπεια του Σώματος των πιστών, και τελεσιουργεί το Πασχάλιο Μυστήριο. Αρχικά, όπως διαβάζουμε στις Πράξεις των Αποστόλων, η θεία Ευχαριστία ήταν στενά συνδεδεμένη με τις λεγόμενες «Αγάπες», και η τέλεση της γινόταν κατά τις απογευματινές ώρες. Στη συνέχεια, και ενώ η Εκκλησία αυξάνει ποσοτικά, η Ευχαριστία αποσπάται από τις «Αγάπες» και αρχίζει να τελείται στις πρωινές ώρες. Ο Επίσκοπος γίνεται ο φορέας του Αποστολικού αξιώματος. Το επισκοπικό αξίωμα έχει μέχρι σήμερα αυτό τον αρχαϊκό χαρακτήρα, όπως διαμορφώθηκε στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων.

Η Αποστολική παράδοση έγινε ο τύπος, το καλούπι, μέσα από τον οποίο ο κανονικός Επίσκοπος μπο­ρούσε ν' αναπτύσσει ελεύθερα το «ως δόξει» και «όση δύναμις αυτώ» στα της Ευχαριστίας. Αργότερα, και μέχρι σήμερα, οι Πρεσβύτεροι τελούν το Ευχαριστιακό Μυστήριο στο όνομα του Επισκόπου. Η Εκκλησία στα πρώτα χρόνια της ζωής της δεν είχε αναπτύξει κάποια ιδιαίτερα τελετουργικά στοιχεία για την τέλεση της θείας Ευχαριστίας. Σταδιακά και όσο η Εκκλησία απλώνονταν στον κόσμο αρχίζει η αποκρυστάλλωση των διαφόρων τοπικών λειτουργικών παραλλαγών ή τύπων, όπως επε­κράτησε να λέγονται.

Οι τοπικοί λειτουργικοί τύποι διατηρούν πάντα τον αρχικό αποστολικό πυρή­να, ο οποίος με τη βοήθεια κάποιων χαρισματικών μορφών των τοπικών Εκκλησιών, που είχαν και τη θεολογική πείρα αλλά και τη φιλολογική και καλολογική δυνατότητα, άρχισαν να δημιουργούνται κάποιες ευχές στις οποίες αποτυπώνονταν τα στοιχεία της πίστεως της Εκκλησίας. Σιγά και σταδια­κά διαμορφώνονται οι λεγόμενοι λειτουργικοί τύποι τόσο στην Ανατολή όσο και στην Δύση, π.χ. στην Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια, τη Ρώμη, την Καρχηδόνα. Το γεγονός αυτό, της υπάρξεως πολλών λει­τουργιών συμφωνεί με τη συνείδηση της Εκκλησίας, και γι' αυτό χαιρετίζεται από τους Πατέρες σαν «έκφρασις της δυνάμεως και ενότητας της». Η Εκκλησία των Ιεροσολύμων μετά τις πολυχρόνιες περιπέτειες της αποκτά επί Μεγάλου Κωνσταντίνου την ελευθερία της.

Οι πιστοί μπορούν ελεύθερα να προσκυνούν τα άγια Προσκυνήματα. Οι προσκυνηματικές παρουσίες των χριστιανών είχαν σαν αποτέλεσμα και τη δημιουργία λειτουργι­κών θεσμών στο χώρο της μητέρας των Εκκλησιών. Όλα αυτά είχαν σαν αποτέλεσμα και ο αρχαϊκός λειτουργικός τύπος να διαμορφωθεί και να αυξηθεί. Το όνομα του Ιακώβου του Αδελφοθέου που έφερε ο ιεροσολυμίτικος λειτουργικός τύπος, ήταν ελκυστικό. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να διαδοθεί σε ευρύτατες περιοχές η Ιεροσολυμιτική Λειτουργία του Ιακώβου. Γρήγορα μεταφέρεται και στην Αντιόχεια, όπου υφίσταται κάποιες διαμορφώσεις.

Σήμερα οι λειτουργιολόγοι την αποδίδουν στον «αντιοχειανό λειτουργικό τύπο». Να σημειώσουμε εξαρχής, ότι ο Ιάκωβος δεν κατέγραψε κάποια λειτουργική ευχή, γιατί αν συνέ­βαινε κάτι τέτοιο θα είχε ασφαλώς συμπεριληφθεί στον Κανόνα των Βιβλίων της Καινής Διαθήκης. Οπωσδήποτε το κείμενο της συγκεκριμένης λειτουργίας ανάγεται σε χρόνους πριν από την Δ' Οικουμενική Σόνοδο, και αυτό γιατί οι λεγόμενες προχαλκηδόνιες Εκκλησίες το είχαν σαν λειτουργία τους. Αλλά και ο άγιος Κύριλλος των Ιεροσολύμων (f386), τη λειτουργία του αγίου Ιακώβου έχει υπόψη του, όταν γράφει την Ε' Κατήχηση του. Το αρχαιότερο χειρόγραφο της στην Ελληνική γλώσσα ανάγεται στον 8ο αι. και έχει έκδηλη την επίδραση του Βυζαντινού λειτουργικού τύπου.

Η επιρροή της ήταν τόσο μεγάλη στην Κωνσταντινούπολη, ώστε οι πολλοί Πατέρες, που ασχολήθηκαν με λειτουργικά θέματα να την θεω­ρούν μητέρα των βυζαντινών λειτουργιών, τόσο του Μεγάλου Βασιλείου, όσο και του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Η λειτουργία του Ιακώβου πριν αναπτυχθούν και διαμορφωθούν οι δυο αυτοί νέοι λει­τουργικοί τύποι, κυριαρχούσε στην λειτουργική πράξη της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, και όλων των περιοχών επιρροής της.

Η συχνή χρήση της στην Βασιλεύουσα είχε συντελέσει, στο να δεχθεί πολλές επιδράσεις στην τελι­κή διαμόρφωση της, έτσι δέχθηκε αρκετά νέα στοιχεία, όπως το εισοδικό, «ο Μονογενής Υιός...», «ο Τρισάγιος Ύμνος», το «Σιγησάτω πάσα σαρξ βροτεία...», «την ευχή του χερουβικού ύμνου», «την απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως», την ευχή της Προθέσεως του Μεγάλου Βασιλείου: «Κύριε ο Θεός ημών, ο χτίσας ημάς...» κ.ά. Σταδιακά όμως αρχίζουν να επικρατούν οι λεγόμενες Βυζαντινές λειτουργίες των: Μεγάλου Βασιλείου και Ιωάννου του Χρυσοστόμου, με αποτέλεσμα τη σταδιακή εκτόπιση της.

Σήμερα η λει­τουργία αυτή δεν τελείται σχεδόν ή τελείται μια φορά στο λειτουργικό έτος, στην μνήμη του Αγίου Ιακώβου, στις 23 του Οκτωβρίου ή την Κυριακή μετά τα Χριστούγεννα. Αυτό φυσικά έχει σαν απο­τέλεσμα την αποκοπή της από το ευχαριστιακό σώμα. Η εκτόπιση της οφείλεται σε πολλούς λόγους, ο κυριώτερος ίσως είναι η μεγάλη της έκταση, και η έλλειψη εμμελών σημείων.

Οπωσδήποτε ένας ακόμη λόγος μπορεί να θεωρηθεί και η υποτυπώδης λειτουργική μας παιδεία. Ευτυχώς στις μέρες μας διαφαίνεται έντονη η στροφή για την εύρεση και βίωση των παλαιών αυτών λειτουργιών, που μας επανασυνδέουν με την πρωτοχριστιανική Εκκλησία, και αυτό είναι πολύ σημαντικό, εφόσον μέσα από κάθε λειτουργία προσφέρεται ο Χριστός, ως «βρώσις και πόσις», προκειμένου να ζήσει ο κόσμος και ο άνθρωπος.

Η θεία λειτουργία του αγίου Ιακώβου του αδελφού του  Κυρίου ανάγεται στους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. Είναι ο λειτουργικός τύπος της εκκλησίας της Ιερουσαλήμ και διασώζει την απλότητα της λατρείας της αρχαίας Εκκλήσιας. Σήμερα αποκατεστημένη πλέον στο αρχαίο της κάλλος, τελείται περιοδικά και μάλιστα στη μνήμη του αγίου αποστόλου Ιακώβου.

Η τέλεση της ακολουθεί την αρχαία τάξη, όταν τα τελούμενα μέσα στο ιερό ήταν ορατά από το λαό, η αγία Τράπεζα δεν είναι  κρυμμένη πίσω απο το ψηλό τέμπλο,  αλλά ένα χαμηλό φράγμα χώριζε το άγιο Βήμα από τον κυρίως ναό.  Η  προσφορά  της  Ευχαριστίας δεν  είναι  έργο  μόνο των κληρικών  αλλά  Λειτουργία δηλαδή έργο του λαού του Θεού (κληρικοί & λαϊκοί μαζί).  Οι ιερείς είναι πίσω από την αγία Τράπεζα, στραμμένοι  πρός το λαό και προσφέρουν την Ευχαριστία επ' ονόματι του.

Τέλος η θεία Κοινωνία προσφέρεται αυτή την ημέρα στους πιστούς με τον αρχαίο τρόπο, δηλαδή πρώτα το Σώμα και ύστερα το Αίμα.

Η  αγία μετάδοση  από τους Ιερείς προς τους πιστούς, για πρακτικούς λόγους, ακολούθησε τον εξής  τρόπο:  ένας πρεσβύτερος κρατούσε το Άγιο δισκάριο με το Άγιο Σώμα απ' όπου άλλος  πρεσβύτερος έπαιρνε μια  μερίδα την εμβάπτιζε στο Άγιο Αίμα και ύστερα την μετέδιδε στο στόμα του πιστού.