Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΑ – ΣΟΦΙΑΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ

Τα 100 αυτά παράθυρα, 40 επί της στεφάνης του θόλου και τα υπόλοιπα στα ημιθόλια,τις κόγχες και τους τοίχους προσδίδουν την εικόνα της ανακρέμασης του θόλου από τον ουρανό, οι δε ακτίνες του Ήλιου που εισέρχονται στο χώρο δίνουν την εντύπωση να άγονται από τους ουρανούς.

Γενικά τα τόξα, τα ημιθόλια και ο εκπληκτικός θόλος στηρίζονται στους τέσσερις πεσσούς οι λίθοι των οποίων φέρονται στερεωμένοι με χυτό μόλυβδο και σιδερένιους μοχλούς.

Στη δε κατασκευή του θόλου έχουν χρησιμοποιηθεί ελαφρόπετρες από τη Ρόδο που φέρουν την επιγραφή «Μεγάλης Εκκλησίας του Κωνσταντίνου».

Εξωτερικά και επί της κορυφής του θόλου φερόταν ο μέγας «ερυσίπτολις σταυρός»(=έρεισμα της πόλης), που έχει αντικατασταθεί με την ημισέληνο. Μετά τη μετατροπή του ναού σε μουσουλμανικό τέμενος προστέθηκαν τέσσερις μιναρέδες.

Ο Τρούλος – Θόλος 

Ο θόλος δεσπόζει επί του μέσου κλίτους. Στηρίζεται σε τέσσερις κεντρικούς μεγάλους πεσσούς, συνδεόμενοι μεταξύ τους σε τόξο, σχηματίζοντας νοητό τετράγωνο ενώ αφήνονται τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα. 

Κατά την Ανατολική και Δυτική πλευρά ανοίγονται δύο μεγάλα ημιθόλια που καταλήγουν σε δύο κόγχες.Τα ημιθόλια μαζί με τις κόγχες προσδίδουν ευρύτητα και ελαφρότητα στο εσωτερικό, αλλά και συγκρατούν τον θόλο διανέμοντας το βάρος της στέγης σε όλο το οικοδόμημα. 

Εξωτερικώς το υλικό της οικοδομής είναι ορθογώνιοι πελεκητοί λίθοι και πλίνθοι.Τα στηρίγματα του θόλου για ασφάλεια κτίστηκαν με δύο μεγάλους πελεκητούς λίθους που στηρίζονταν σε δύο σιδερένιους μοχλούς στο μέσο των οποίων τοποθετήθηκε μόλυβδος, ενώ για τον τρούλο χρησιμοποιήθηκαν πλίνθοι και σπογγόλιθοι.

Ψηφιδωτά και Τοιχογραφίες του Ναού

Αρκετοί από τους αυτοκράτορες που διαδέχτηκαν τον Ιουστινιανό θέλησαν κάτι να προσθέσουν στην Αγία Σοφία, που να σηματοδοτεί και το δικό τους πέρασμα από το θρόνο της «Βασιλίδος των Πόλεων».

Ο Λέων ΣΤʼ, ο λεγόμενος Σοφός εμπλούτισε το νάρθηκα της μητρόπολης στα τέλη του 9ου αιώνα μʼ αυτό το εξαιρετικής τέχνης μωσαϊκό, που εικονογραφεί την αναγνωρισμένη θεσμική σχέση του αυτοκράτορα με το Θεό, από τον οποίο -υποτίθεται ότι- αντλεί την κοσμική εξουσία του.

Ο Λέων ΣΤʼ, γονατιστός και με ύφος ταπεινό, κάθε άλλο παρά σύμφωνο με την πραγματικότητα, δέχεται από τον Ιησού Χριστό το χρίσμα της «Αγίας Σοφίας», μέσα στον ομώνυμο Οίκο του Θεού.

Ένα είδος αγιογραφίας είναι οι τοιχογραφίες. Στη λιγότερο πολυτελή αυτή τεχνική, οι τεχνοτροπικές τάσεις είναι ανάλογες με των ψηφιδωτών, αλλά παρουσιάζουν περισσότερες ποικιλίες και διαβαθμίσεις.

Κατά τον 20ο και 11ο αιώνα κυριαρχεί η τάση προς τις μεγάλες μνημειακές συνθέσεις, με έντονα περιγράμματα και εκφραστικά χαρακτηριστικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι τοιχογραφίες της Αγίας Σοφίας.

Η επίσημη αυτή καλλιτεχνική ροπή δεν είναι και η μοναδική. Κατά την εποχή των Παλαιολόγων (1204- 1453) η τέχνη της τοιχογραφίας γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη. Μεγαλύτερες συνθέσεις, πολυάνθρωπες.

Αποκτούν επικό μεγαλείο υψηλής πνοής, με την ήρεμη, αλλά ρυθμική κίνηση των ομάδων, με το γαλήνιο, αλλά ηρωικό, ήθος των προσώπων, με το σοφό και ισόρροπο φωτεινό χρωματισμό. 

Ο χρυσός αιώνας των ψηφιδωτών τοποθετείται μεταξύ του 10ου και 12ου αιώνα. Η τεχνική γίνεται λεπτότερη, οι χρωματισμοί αρμονικότεροι, η τεχνοτροπία πιο σταθερή. 

Στην Αγία Σοφία, στην επιφάνεια του τρούλου, εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας και περιβάλλεται από τους Προφήτες και τους Αποστόλους.

Πάνω σ’ έναν ομοιόμορφο «κάμπο» – φόντο – προβάλλονται οι φιλοτεχνημένες με εκτυφλωτικά χρώματα μορφές και σκηνές και δίνουν την εντύπωση ανάγλυφου. Τα πιο συμαντικά από αυτά είναι «Ένθρονος Θεοτόκος», «Ένθρονος Χριστός», «Θεοτόκος βρεφοκρατούσα»,και η παράσταση της «Δεήσεως».

Η διακόσμηση πού κάλυπτε το εσωτερικό του ναού ήταν ίσης σπουδαιότητας με την αρχιτεκτονική του. Υψηλοί κίονες από πορφύρα, λευκό και πρασινωπό διάστικτο μάρμαρο, στεφανωμένοι με μαρμάρινα κιονόκρανα ήταν διακοσμημένοι με γραμμές χρώματος μπλε ή χρυσαφί.

Οι τοίχοι καλύπτονταν με μάρμαρα πολύχρωμα, ζωγραφισμένα από τούς πιο επιδέξιους ζωγράφους, και από ψηφιδωτά πού έλαμπαν μέσα στο βαθύ μπλε ή αργυρό φόντο.

Αν και στους περισσότερους φαίνεται παράξενο, όσο και αν οι Οθωμανοί Τούρκοι σοβάτισαν με τον πιο παχύ σοβά (2 δάχτυλα) όλες τις τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά του Ναού της Αγίας Σοφίας ήταν αδύνατο να καλύψουν τα καλλιτεχνήματα αυτά. 

Αν κανείς παρατηρήσει με πολλή προσοχή, θα προσέξει ορθόδοξους βυζαντινούς σταυρούς. Πολλοί αναφέρονται σε θαύμα, λέγοντας πως η χριστιανική θρησκεία δεν μπορεί να κρυφτεί, πόσο μάλλον από μίσος.

Άλλοι μιλούν για μεταλλικούς σταυρούς. Όμως αγιογράφος που έχει εργαστεί σε ψηφιδωτά αποκλείει την εκδοχή αυτή. Άλλο παράξενο που θα συναντήσει κανείς στο Ναό είναι το χερουβείμ που «ήρθε στο φως» τον Ιούλιο του 2009. Επίσης 4 άγγελοι ήταν καλυμμένοι με σοβά και ήταν τουρκικό κρατικό μυστικό. 

Στη θέση τους, τοποθετήθηκαν ασπίδες με αραβικές προσευχές. Τη διαταγή έδωσε ο σουλτάνος Abdülmecit. Οι άγγελοι αυτοί,(900 – 1300 μ. Χ.) έμειναν στο «σκότος» για αιώνες. Πιστεύουν για ιστορική ανακάλυψη. 

Τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας είχαν υποστεί σημαντικές ζημιές και σήμερα γίνονται προσπάθειες για τη διάσωσή τους. Εκείνο το οποίο προσέδιδε τη μεγαλύτερη λαμπρότητα στο εσωτερικό της Αγίας Σοφίας είναι η μωσαϊκή διακόσμηση.

Ο Προκόπιος και ο Σιλεντιάριος μαρτυρούν ότι την οροφή του ναού και στις μαρμαρομένες επιφάνειες των τοίχων υπήρχαν χρυσές και αργυρές ψηφίδες.Οι γνωστές μας ψηφιδωτές εικόνες είναι οι εξής

1).Η εικόνα της Δεήσεως που βρίσκετε στο νάρθηκα πάνω από τις Βασιλικές Πύλες.Σε αυτή την εικόνα παρουσιάζεται ο Χριστός σε θρόνο, ως Παντοκράτορας, κρατώντας το Ευαγγέλιο και ευλογώντας. 

Κάτω από το Χριστό μέσα σε εγκόλπια υπάρχουν οι προτομές της Θεοτόκου και του Αρχάγγελου Μιχαήλ.Το μωσαϊκό αυτό θεωρείται ως έργο του 7ου αιώνα όπου Αυτοκράτορας ήταν ο Βασίλειος ο Μακεδόνας.

2).Στην επιφάνεια του θόλου εικονίζεται ο Παντοκράτορας.  Από πληροφορίες του 15ου αιώνα μαθαίνουμε ότι ήταν μεγίστων διαστάσεων. Η χρονολογία του δεν είναι εξακριβωμένη.

Κάτω από τον τρούλο προς τα Ανατολικά βρίσκονται τα σφαιρικά τρίγωνα (λοφία) όπου υπάρχουν δύο εξαπτέρυγα (11 μ. μήκους και 8 μ. πλάτους) που έχουν τον τύπο των Σεραφείμ.Τα πρόσωπα των εξαπτερύγων επιχρύσθηκαν από τους Τούρκους.

3).Στο Δυτικό ημιθόλιο το 1894 αποκαλύφθηκε εγκόλπιο της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας και η εικόνα του Πέτρου εικονιζόμενου, κατά τον Πορφυρογέννητο, κάτω από την Θεοτόκο μαζί με τον Παύλο. Το μωσαϊκό αυτό που άνηκε στην εποχή του Βασιλείου του Μακεδόνα, καταρρίφθηκε.

4).Τέλος από περιηγητές του 16ου αιώνα μαρτυριούνται ότι, η παράσταση του Αγίου Μανδηλίου επί του φατνώματος του Ανατολικού τόξου υπό του θόλου, η Πλατυτέρα (κατ’άλλους ο Παντοκράτορας).

Στην αψίδα του ιερού, η παράσταση της Ετοιμασίας του θρόνου επί του ανατολικού ημιθολίου και παραστάσεις ιεραρχών επί των τυμπάνων των τοίχων των πληρούντων τα μεγάλα τόξα της Βόρειας και Νότιας πλευράς του ναού.

Μεταξύ αυτών ανοίγονται παράθυρα με παραστάσεις οχτώ Προφητών, εκ των οποίων σώζεται πλήρης η παράσταση του Ησαϊου. Μαρτυριούνται οι εικόνες της Βαπτίσεως, Μεταμορφώσεως, των Παθών και της Πεντηκοστής επί των καμαρών και των σταυροθολίων των υπερώων.

Γλυπτική Διακόσμηση του Ναού

Εξαιρετική είναι η εσωτερική διακόσμηση της Αγίας Σοφίας.Η επιφάνεια των τοίχων του κυρίως ναού, του εσωνάρθηκα και των πεσσών κοσμείται με ορθομάρμαρα (πολύχρωμες μαρμάρινες πλάκες με διάφορους συνδυασμούς χρωμάτων και τόνων.

Οι κορμοί των κιόνων είναι πράσινοι, πορφύροι, και λευκοί ενώ οι βάσεις τους λευκές και απλές. Τα κιονόκρανα της Αγίας Σοφίας είναι κυβοειδή ενώ στις τέσσερις γωνίες καταλήγουν σε μικρούς Ιωνικούς έλικες.

Τη βάση αυτών περιβάλλει μία στεφάνη που έχει όμοια τεχνική ελικοειδής ενώ κοσμούνται με τα μονογράμματα του βασιλιά Ιουστινιανού και Αυγούστης Θεοδώρας.Τα κιονόκρανα των λευκών κιόνων του υπερώου, προς το εσωτερικό, έχουν το σχήμα Ιωνικών ελίκων.

Τα λοιπά αρχιτεκτονικά μέλη του ναού  μέτωπα και φατνώματα τόξων, ζώνες και θωράκια, έχουν την ίδια πλούσια γλυπτική διακόσμηση.Τα μέτωπα των τόξων των μεγάλων κιονοστοιχίων του ναού καταλαμβάνει λευκό μάρμαρο με ελικοειδή κόσμημα.

Είσοδοι-Φωτισμός

Η είσοδος στο ναό γίνεται μέσα από τις πύλες του νάρθηκα. Οι πύλες είναι ορθογώνιες και πλαισιώνονται με γλυπτά υπερθυρώματα. 

Διάφορα μονογράμματα και χρονολογίες συμπληρώνουν τη διακόσμηση των θυρών. Ο φωτισμός γίνεται με τα εκατό παράθυρα από τα οποία ανοίγουν τα σαράντα μερικά στη στεφανή του τρούλου ενώ τα υπόλοιπα στα ημιθόλια.

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΥΡΙΟ