ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΕΩΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ.

 

ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤ’ ΚΑΤΑΚΟΥΖΗΝΟΣ (1347 – 1354)

ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΣΕΡΒΩΝ

Οταν ο Ιωάννης Στ' ανέλαβε την εξουσία η αυτοκρατορία ήταν αποδυναμωμένη από τις εμφύλιες διαμάχες και δεν ήταν σε θέση να αναλάβει στρατιωτικές επιχειρήσεις. Γι' αυτό ο νέος αυτοκράτορας έδειξε αρχικά έντονη διπλωματική δραστηριότητα. Προσπάθησε να ενισχύσει τη βυζαντινή επιρροή στη Ρωσία και την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, ενώ φιλικές σχέσεις διατήρησε και με τους Μαμελούκους της Αιγύπτου.

Εκείνο που κυρίως απασχόλησε τον Καντακουζηνό ήταν η σερβική επέκταση στη Μακεδονία. Ο Στέφανος Δουσάν που είχε στεφθεί αυτοκράτορας τον Απρίλιο του 1346 ολοκλήρωσε το 1348 την κατάκτηση της Ηπείρου, ενώ ταυτόχρονα υπέταξε τη Θεσσαλία. Ίδρυσε κατ' αυτόν τον τρόπο ένα κράτος που εκτεινόταν σε γενικές γραμμές από το Δούναβη ως τον Κορινθιακό Κόλπο και από την Αδριατική ως τον ποταμό Νέστο στην ανατολική Μακεδονία. Μόνο η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη έμεναν ουσιαστικά να καταληφθούν. Στην πρώτη που ήταν ακόμη στα χέρια των Ζηλωτών επικράτησαν τελικά οι Βυζαντινοί. Στα τέλη του 1349 το καθεστώς των Ζηλωτών κατέρρευσε.

Ο αρχηγός τους Ανδρέας Παλαιολόγος κατέφυγε στους Σέρβους, στους οποίους άλλωστε ήθελε να παραδώσει την πόλη, ενώ ο αυτοκρατορικός διοικητής Αλέξιος Μετοχίτης κάλεσε τον Καντακουζηνό να επέμβει. Ο τελευταίος μαζί με τον Ιωάννη Ε' ανακατέλαβε την πόλη στα τέλη του 1350. Όσο για την Κωνσταντινούπολη ο Δουσάν έπρεπε να διαθέτει στόλο για να την καταλάβει. Η Βενετία, την οποία επικαλέστηκε ο Δουσάν για να τον ενισχύσει ναυτικά, δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να αντικαταστήσει τη βυζαντινή με μια ισχυρή σερβική αυτοκρατορία. Γι' αυτό οι προσπάθειές του έμειναν άκαρπες. Απέναντι στους Σέρβους ο Ιωάννης Στ' ανέλαβε δύο επιχειρήσεις, μια το 1348 και μια το 1350 με μικρές όμως επιτυχίες.

Ο Ιωάννης έχοντας συναίσθηση της στρατιωτικής και οικονομικής αδυναμίας του κράτους ανέπτυξε έντονη διπλωματική δραστηριότητα, για να μπορέσει να βρει συμμάχους ικανούς να συνδράμουν στην αναχαίτηση των Τούρκων. Έστειλε στις Σέρρες τον πατριάρχη Κάλλιστο, να διαπραγματευτεί με τη χήρα του Δουσάν, ο ξαφνικός όμως θάνατος του πατριάρχη δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων.

Οι συνεννοήσεις επίσης με τις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Το μόνο που πέτυχε στη φάση αυτή ο Ιωάννης Ε' ήταν να υποκινήσει μια δυτική σταυροφορία μετά από επαφές με τον πάπα Ουρβανό Ε' (1362-70) με επικεφαλής το βασιλιά της Κύπρου, Πέτρο Α'. Η Σταυροφορία όμως που ξεκίνησε το 1365 στράφηκε κατά της Αιγύπτου και όχι εναντίον των Τούρκων απογοητεύοντας έτσι τις προσδοκίες του Ιωάννη Ε'.

ΝΕΑ ΕΜΦΥΛΙΑ ΔΙΑΜΑΧΗ – ΠΤΩΣΗ ΚΑΝΤΑΚΟΥΖΗΝΟΥ

Η συνθηκολόγηση του Ιωάννη Στ' με τους Γενουάτες το 1352 στο τέλος του Βενετογενουατικού πολέμου έφερε τους Βενετούς σε συνεννόηση με τον Ιωάννη Ε' εναντίον του πρώτου. Ο Ιωάννης Ε' βρισκόταν τότε στη Θεσσαλονίκη ιδιαίτερα δυσαρεστημένος γιατί είχε παραγκωνισθεί από το θρόνο. Οι Βενετοί και οι Σέρβοι τον προέτρεψαν να ξεσηκωθεί εναντίον του Καντακουζηνού. Διαπραγματεύσεις με τον τελευταίο απέτρεψαν αρχικά τον εμφύλιο. Όταν όμως ο Ιωάννης Ε' εισέβαλε με βενετικά χρήματα το καλοκαίρι του 1352 στα εδάφη που κυβερνούσε ο γιος του Καντακουζηνού Ματθαίος στην Αδριανούπολη, ξέσπασε ο πόλεμος. Η ανειλικρινής στάση του Ιωάννη Ε' έδωσε την ευκαιρία στον Ιωάννη Στ', αφού επενέβη επιτυχώς στην Αδριανούπολη, να τον παραμερίσει τελείως από το θρόνο. Διέταξε να μη μνημονεύεται το όνομά του στις επευφημίες και όρισε συμβασιλέα το γιο του Ματθαίο το 1354.

Η υπερίσχυση ωστόσο των Καντακουζηνών δεν κράτησε πολύ. Η δημοτικότητα του Ιωάννη Στ' άρχισε να μειώνεται, όταν οι σύμμαχοί του Τούρκοι, που ο ίδιος πριν από χρόνια είχε καλέσει από τη Μικρά Ασία να τον ενισχύσουν στους αγώνες του, εγκαταστάθηκαν μόνιμα πια σε ευρωπαϊκό έδαφος. Το 1352 είχαν ήδη καταλάβει το κάστρο Τζύμπη κοντά στην Καλλίπολη, ενώ το Μάρτιο του 1354 ύστερα από φοβερό σεισμό που έδιωξε τους Βυζαντινούς από την περιοχή ο γιος του Ορχάν Σουλεϊμάν κατέλαβε και την ίδια την Καλλίπολη. Παρά τις παρακλήσεις του Καντακουζηνού οι Τούρκοι δεν αποχώρησαν από την πόλη.

Η κατάληψη της Καλλίπολης προκάλεσε πανικό στο λαό της Κωνσταντινούπολης που θεωρούσε ότι η πρωτεύουσα βρισκόταν πλέον σε άμεσο κίνδυνο. Έτσι όταν ο Ιωάννης Ε' που βρισκόταν τότε στην Τένεδο μπήκε με την υποστήριξη του γενοβέζου Gattilusio στην Κωνσταντινούπολη ο λαός προσχώρησε σε αυτόν. Ο Καντακουζηνός αναγκάστηκε τότε να παραιτηθεί και ο Ιωάννης Ε' έμεινε μόνος στο θρόνο. Όσο για τον Καντακουζηνό έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ. Τότε έγραψε και το περίφημο ιστορικό έργο του, ενώ δεν έπαψε να επεμβαίνει στα κοινά ως το θάνατό του το 1383.

ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΗΣΥΧΑΣΜΟΥ

Η νίκη του Καντακουζηνού στον εμφύλιο πόλεμο το 1347 σήμαινε ταυτόχρονα τη νίκη των ησυχαστών και την επικράτηση του κηρύγματός τους στη βυζαντινή κοινωνία. Η φιλονικία γύρω από τον Ησυχασμό συνεχίστηκε και αργότερα και την ηγεσία των αντιησυχαστών ανέλαβε μετά την αποχώρηση του Γρηγορίου Ακινδύνου από την Κωνσταντινούπολη ο λόγιος Νικηφόρος Γρηγοράς. Ο Ησυχασμός όμως είχε θριαμβεύσει. Με σύνοδο στα ανάκτορα των Βλαχερνών το 1351 αναγνωρίστηκε ως επίσημη διδασκαλία της ελληνικής εκκλησίας, ενώ ο υπέρμαχός του Γρηγόριος Παλαμάς τιμήθηκε ως άγιος σχεδόν αμέσως μετά το θάνατό του (+1357/58).

Η υιοθέτηση του Ησυχασμού σήμαινε επιπλέον την επικράτηση της συντηρητικής ορθόδοξης παράδοσης στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα και ταυτόχρονα την απόρριψη της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και του δυτικού ορθολογισμού. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι σε αντίθεση με τα μέλη της αντιβασιλείας Άννα της Σαβοΐας και Αλέξιο Απόκαυκο που στις αρχές του δεύτερου εμφυλίου ήταν έτοιμοι να κάνουν σημαντικές παραχωρήσεις στη Δυτική Εκκλησία, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη βοήθεια του πάπα στον εμφύλιο, ο Καντακουζηνός πίστευε ότι μόνο μια σύνοδος επί ίσοις όροις μπορούσε να ρυθμίσει το ζήτημα της Ένωσης. Ο νέος εμφύλιος όμως με τον Ιωάννη Ε' δεν ευνόησε την ευόδωση τέτοιων διαπραγματεύσεων.

ΜΟΡΙΑΣ

Στα ταραγμένα χρόνια των εμφυλίων η βυζαντινή αυτοκρατορία, με την επέκταση των Σέρβων και των Τούρκων, είχε περιοριστεί στην περιοχή γύρω από την πρωτεύουσα, τη Θράκη, σε κάποια νησιά του Αιγαίου, μερικές πόλεις της Μικράς Ασίας και τη Θεσσαλονίκη. Μόνο οι βυζαντινές κτήσεις του Μοριά φαίνεται πως γνώρισαν μια περίοδο σταθερότητας. Το 1349 ο Ιωάννης Στ' έστειλε εκεί ως κυβερνήτη το δεύτερο γιο του, δεσπότη Μανουήλ, μια θέση που κράτησε ως το θάνατό του το 1380. Ο Μανουήλ σταθεροποίησε εκεί τη βυζαντινή κυριαρχία. Για τη διοίκηση και τους θεσμούς που επικρατούσαν στο Μοριά δε γνωρίζουμε πολλά. Φαίνεται πάντως πως γνώρισε μια ανεξάρτητη εσωτερική εξέλιξη, ενώ η απομακρυσμένη θέση του επέτρεψε στους έλληνες ντόπιους αριστοκράτες να αποκτήσουν μεγάλη αυτονομία.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ – ΑΜΥΝΑ

Ο Ιωάννης Στ' ανέλαβε τη διακυβέρνηση όχι μόνο ενός ακρωτηριασμένου από τη σερβική και τουρκική επέκταση στον ελλαδικό χώρο και τη Μικρά Ασία αντίστοιχα αλλά και ενός οικονομικά εξαντλημένου κράτους. Μετά την εμφύλια διαμάχη δεν υπήρχαν χρήματα στο αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Ο πληθυσμός άλλωστε της Θράκης, της πρώτης επαρχίας της αυτοκρατορίας που είχε καταστεί σχεδόν άγονη από τον εμφύλιο και τη λεηλασία των Τούρκων, δεν μπορούσε να πληρώσει τους φόρους. Επιπλέον, το βυζαντινό εμπόριο είχε αδρανοποιηθεί από τις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις, στις οποίες είχαν χορηγηθεί πολλά προνόμια και κυριαρχούσαν στα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα της αυτοκρατορίας, ενώ η αξία του βυζαντινού νομίσματος μειωνόταν μέρα με τη μέρα.

Για να αυξήσει τα βυζαντινά έσοδα ο Καντακουζηνός μείωσε τους δασμούς των πλοίων που κατέπλεαν στην Κωνσταντινούπολη επιθυμώντας έτσι να τα απομακρύνει από το γενουατικό Γαλατά. Επιδόθηκε επιπλέον στην κατασκευή στόλου για την οποία προσέτρεξε κυρίως στην ιδιωτική ιδιοκτησία. Τα μέτρα αυτά δυσαρέστησαν, όπως ήταν φυσικό, τους Γενουάτες και οδήγησαν στον πόλεμο του 1349 από τον οποίο νικημένοι βγήκαν οι Βυζαντινοί. Παρά τις προσπάθειες του αυτοκράτορα το κράτος δεν ήταν δυνατό να συνέλθει από τις καταστροφές των εμφυλίων.

________________________________

Αύριο η συνέχεια.