ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΕΩΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ.

 

ΜΙΧΑΗΛ Η΄ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ (1259 – 1282)

Σφετερισμός του θρόνου

τελευταία δυναστεία της βυζαντινής αυτοκρατορίας ανέβηκε στο θρόνο με σφετερισμό. Οι διώξεις του Θεόδωρου Β' Λάσκαρη εναντίον των αριστοκρατών κυρίως προς το τέλος της βασιλείας του και το γεγονός ότι λίγο πριν πεθάνει όρισε αντιβασιλέα στη θέση του ανήλικου γιου του Ιωάννη Δ' Λάσκαρη το μισητό σε αυτούς Γεώργιο Μουζάλωνα προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια της αριστοκρατίας. H δυσαρέσκεια αυτή δεν άργησε να εκδηλωθεί. Με παρακίνηση του κύριου εκπροσώπου της Μιχαήλ Παλαιολόγου οι λατίνοι μισθοφόροι δολοφόνησαν το Γεώργιο Μουζάλωνα λίγο μετά το θάνατο του Θεόδωρου Β'. 

Η δύσκολη θέση στην οποία έφερε τότε την αυτοκρατορία η εναντίον της συμμαχία του Μιχαήλ Β' Αγγέλου της Ηπείρου με το βασιλιά Μανφρέδο της Σικελίας και το Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας σε συνδυασμό με την αυξανόμενη πίεση των Τούρκων στα ανατολικά σύνορα επέβαλε την άμεση εκλογή ενός αντιβασιλέα ικανού να αντιμετωπίσει την επικίνδυνη κατάσταση.

Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος που συγκέντρωνε τα περισσότερα προσόντα πήρε το αξίωμα, αλλά δεν αρκέστηκε σε αυτό. Κατάφερε να στεφθεί αυτοκράτορας τον Ιανουάριο του 1259, αφού ορκίστηκε ότι θα σεβόταν τα δικαιώματα του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη Δ'. Δεν τήρησε ωστόσο τον όρκο του. Λίγο μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις (25 Ιουλίου 1261) στέφθηκε εκ νέου αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία αυτή τη φορά παραγκωνίζοντας εντελώς τον Ιωάννη Δ', το όνομα του οποίου δε μνημονεύτηκε στην τελετή. Με την τύφλωση του μικρού Λάσκαρη τα Χριστούγεννα του 1261 ολοκλήρωσε το σφετερισμό του θρόνου. Παρόλο που η αντίδραση στην ενέργειά του αυτή ήταν άμεση και τον ταλαιπώρησε σε όλη την περίοδο της βασιλείας του, ο Μιχαήλ κατάφερε με αυτόν τον τρόπο να εγκαθιδρύσει τη δυναστεία που επρόκειτο να κυβερνήσει την αυτοκρατορία μέχρι την τελική της πτώση.

Ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης

Λίγο μετά τη στέψη του σε αυτοκράτορα τον Ιανουάριο του 1259 ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος έπρεπε να αντιμετωπίσει την εναντίον του συμμαχία που είχε συνάψει ο Μιχαήλ Β' της Ηπείρου με το βασιλιά Μανφρέδο της Σικελίας και τον πρίγκηπα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας. Οι σύμμαχοι είχαν κερδίσει επιπλέον την υποστήριξη των Σέρβων και των Αλβανών. Ο Μιχαήλ κατάφερε να φανεί αντάξιος των περιστάσεων. Έθεσε επικεφαλής των αυτοκρατορικών στρατευμάτων τον αδελφό του Ιωάννη που νίκησε τις δυνάμεις των συμμάχων στη μάχη της Πελαγονίας το φθινόπωρο του 1259.

 Επόμενο βήμα του Μιχαήλ ήταν πλέον η προσπάθεια ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Για να εξασφαλιστεί από ενδεχόμενη αντίδραση της Βενετίας που στήριζε τη λατινική αυτοκρατορία σύναψε με τη Γένοβα τη συνθήκη του Νυμφαίου (13 Μαρτίου 1261). Με αυτήν παραχώρησε στους γενουάτες εμπόρους ιδιαίτερα προνόμια με αντάλλαγμα την πολεμική βοήθεια εναντίον της Βενετίας και θεμελίωσε έτσι τη δύναμη της Γένουας στην Ανατολή.

Η βοήθεια όμως της Γένουας δεν κρίθηκε τελικά απαραίτητη. Ο βυζαντινός στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος επωφελήθηκε από την απουσία λατινικών δυνάμεων στην Κωνσταντινούπολη και στις 25 Ιουλίου 1261 κατά τη διάρκεια αναγνωριστικής επιχείρησης προς τα σύνορα με τη Βουλγαρία με ξαφνική επίθεση κατέλαβε την πόλη χωρίς αντίσταση. Ύστερα λοιπόν από 57 χρόνια λατινικής κυριαρχίας η πόλη του Μ. Κωνσταντίνου ήταν πάλι βυζαντινή. Στις 15 Αυγούστου 1261 ο Μιχαήλ Παλαιολόγος έκανε θριαμβευτικά την είσοδό του στην πόλη και στέφθηκε για δεύτερη φορά αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία.

Ανοικοδομητικό έργο-Oικονομία

Πρώτη φροντίδα του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης ήταν ο επανοικισμός και η ανοικοδόμηση της ερειπωμένης από τους Λατίνους πρωτεύουσας. Για το σκοπό αυτό δαπανήθηκαν τεράστια ποσά. Επισκευάστηκαν τα τείχη, οικοδομήθηκαν ή ανακαινίστηκαν πολλά δημόσια κτήρια, όπως αγορές, στοές, δικαστήρια, θέατρα, ενώ ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε και στην αποκατάσταση των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων. 

Ο Μιχαήλ Η' προώθησε την επισκευή των εκκλησιών και προίκισε τα μοναστήρια με χρήματα και γαίες. Ήθελε μάλλον με τον τρόπο αυτό να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Εκκλησίας στα ενωτικά σχέδιά του και στην αντιμετώπιση της ταραχής που είχαν προκαλέσει στη βυζαντινή κοινωνία οι Αρσενιάτες, οπαδοί των Λασκάρεων και υπέρμαχοι της κάθαρσης στο χώρο της Eκκλησίας.

Αποτέλεσμα της γενναιοδωρίας του Μιχαήλ Η' ήταν τα χρήματα που είχαν συγκεντρώσει με μεγάλη φροντίδα οι Λασκαρίδες στο αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο να μη φτάνουν για να καλύψουν ούτε τις εσωτερικές ανάγκες ούτε εκείνες της άμυνας του κράτους, που συνίσταντο κυρίως στην πρόσληψη ξένων μισθοφόρων και τη ναυπήγηση στόλου. Για να αυξήσει λοιπόν τα έσοδα του κράτους ο Παλαιολόγος προέβη στην υποτίμηση του υπέρπυρου, του βυζαντινού δηλαδή νομίσματος. 

Τα οικονομικά του κράτους όμως όχι μόνο δε βελτιώθηκαν, αλλά αντίθετα χειροτέρεψαν λόγω της αφειδούς παραχώρησης προνομίων στις ανώτερες τάξεις. Ταυτόχρονα, η επίδειξη εύνοιας προς ορισμένους κατόχους προνοιών με απαλλαγή τους από οποιαδήποτε υποχρέωση προς το κράτος στέρησε το τελευταίο και από αυτό το έσοδο και ευνόησε την ανάπτυξη της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας που θα κυριαρχήσει σε όλη την τελευταία περίοδο της αυτοκρατορίας.

Διοίκηση

Oσον αφορά τον τομέα της διοίκησης η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης προκάλεσε φυσικά κάποιες αλλαγές κυρίως στις ευρωπαϊκές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Η συγκέντρωση αυξημένων εξουσιών στα χέρια των διοικητών των επαρχιών και η κατάληψη των θέσεων αυτών από εκπροσώπους της αριστοκρατίας ενίσχυσε τη δύναμή της και συνέβαλε στη χαλάρωση του συγκεντρωτικού χαρακτήρα του κράτους. Στα χρόνια της βασιλείας του Μιχαήλ Η' παρατηρούνται επίσης αλλαγές στην αυτοκρατορική υπηρεσία, η οποία δέχτηκε λατινικές επιδράσεις.

Πολιτική απέναντι στους ανθενωτικούς

H Ένωση των Εκκλησιών, αποτέλεσμα της εξωτερικής πολιτικής του Μιχαήλ Η' το 1274, προκάλεσε το διαχωρισμό του βυζαντινού λαού σε ενωτικούς και ανθενωτικούς. Ένας λοιπόν από τους κύριους στόχους της εσωτερικής πολιτικής του βυζαντινού αυτοκράτορα ήταν η αποκατάσταση της ενότητας αυτής. Έπρεπε για το λόγο αυτό να έρθει αντιμέτωπος με όλες εκείνες τις ομάδες που αντιδρούσαν στην ενωτική του πολιτική.

Ιδιαίτερα έντονη ήταν η αντίδραση των μοναχών κυρίως των ανατολικών επαρχιών, πυρήνας των οποίων ήταν οι Αρσενιάτες, οπαδοί του καθαιρεμένου από το Μιχαήλ Η' πατριάρχη Αρσενίου, που είχε αντιταχθεί στο σφετερισμό του θρόνου από τον Παλαιολόγο. Τα κηρύγματά τους έβρισκαν πρόσφορο έδαφος στο λαό που πέραν των δογματικών διαφορών δεν μπορούσε να ξεχάσει εύκολα τις δύσκολες μέρες της λατινικής κατοχής.

Ο Μιχαήλ Η' έσπευσε να πάρει μέτρα. Σε τομογραφία του ενωτικού πατριάρχη Ιωάννη Βέκκου και της συνόδου της Κωνσταντινούπολης, το Φεβρουάριο του 1277, δηλωνόταν ότι η Ένωση ήταν αποδεκτή και ορίζονταν ποινές για όλους εκείνους που επέμεναν να την απορρίπτουν. Η εφαρμογή των ποινών ήταν άμεση. Πολλοί ανθενωτικοί έχασαν τις περιουσίες τους, εξορίστηκαν ή ακόμη και τυφλώθηκαν. Παρ' όλα αυτά η αντίδραση δε σταμάτησε και συντέλεσε μαζί με την αλλαγή της παπικής πολιτικής ως προς το ζήτημα της Ένωσης στην αποκήρυξή της λίγο μετά το θάνατο του Μιχαήλ (+1282).

ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ Β’ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ (1282 -1328)

Tο Μιχαήλ Η' διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο γιoς του Ανδρόνικος Β' που είχε ήδη στεφθεί συναυτοκράτορας από τον πατριάρχη Ιωσήφ Α' το Νοέμβριο του 1272. Πρώτη ενέργεια του νέου αυτοκράτορα ήταν να αποκηρύξει την Ένωση της Βυζαντινής με τη Ρωμαϊκή Eκκλησία που είχε πραγματοποιήσει ο πατέρας του, ο Μιχαήλ Η', το 1274 και είχε προκαλέσει μεγάλο διχασμό στην αυτοκρατορία. ’λλωστε η Ένωση, την οποία είχε ήδη αποκηρύξει ο πάπας Μαρτίνος Δ', δεν είχε κανένα νόημα για τους Βυζαντινούς μετά την απομάκρυνση του λατινικού κινδύνου με το Σικελικό Εσπερινό (1282).

Η απόρριψη της Ένωσης αντανακλούσε επιπλέον τις προσωπικές θρησκευτικές πεποιθήσεις του Ανδρόνικου Β' και τη διάθεσή του να ακολουθήσει μια αυστηρά ορθόδοξη γραμμή. Δεν είναι τυχαίο ότι στα χρόνια της βασιλείας του η Εκκλησία και τα μοναστήρια γνώρισαν μεγάλη άνθιση. Έτσι, λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1282 ο αυτοκράτορας ζήτησε από τον ενωτικό πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο να παραιτηθεί. Ο πατριάρχης υπάκουσε και στις 26 Δεκεμβρίου 1282 αποσύρθηκε στη μονή της Παναχράντου.

Στον πατριαρχικό θρόνο αποκαταστάθηκε ο ανθενωτικός Ιωσήφ Α' που είχε καθαιρεθεί από το Μιχαήλ Η', όταν υπογράφτηκε η Ένωση της Λυών (1274). Ταυτόχρονα αφέθηκαν ελεύθεροι οι φυλακισμένοι και εξόριστοι ανθενωτικοί που άρχισαν να συρρέουν στην Κωνσταντινούπολη. Η Αγία Σοφία αποκαθάρθηκε με αγιασμό και ξαναεγκαινιάστηκε, ενώ με πατριαρχικό διάταγμα απαγορεύτηκε να μετέχουν οι ενωτικοί επίσκοποι στα ιερά μυστήρια για τρεις μήνες. Τέλος, με σύνοδο τον Ιανουάριο του 1283 ο τέως πατριάρχης Ιωάννης Βέκκος καταδικάστηκε και εξορίστηκε στην Προύσα.

Με αυτόν τον τρόπο κατευνάστηκε, αλλά δεν εξαλείφθηκε τελείως η αναταραχή στους κόλπους της Εκκλησίας και της κοινωνίας γενικότερα. Οι Αρσενιάτες συνέχισαν τον αγώνα τους κατά της παραβίασης των κανόνων της Εκκλησίας και ταλαιπώρησαν τον Ανδρόνικο Β' μέχρι το 1310, όταν τελικά συμφιλιώθηκαν με την επίσημη Εκκλησία. Ως προς τον τομέα της διοίκησης της Εκκλησίας ο Ανδρόνικος Β' προώθησε αναδιοργάνωση των επισκοπών, ενώ με χρυσόβουλλο το 1312 έθεσε τις μονές του Αγίου Όρους κάτω από τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.

Δύση-Βαλκάνια

στρατιωτική και οικονομική αδυναμία της βυζαντινής αυτοκρατορίας ανάγκασε τον Ανδρόνικο Β' να στηριχτεί κυρίως στη διπλωματία για να εξασφαλίσει τα σύνορα του κράτους. Μετά το θάνατο της συζύγου του ’ννας της Ουγγαρίας ξαναπαντρεύτηκε το 1284 την Ειρήνη Μομφερρατική και κατοχύρωσε για τον εαυτό του τα δικαιώματα της γυναίκας του στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Το ίδιο επιχείρησε να πετύχει με το γάμο του γιου του Μιχαήλ Θ' με την Κατερίνη Courtenay, κόρη του τιτουλάριου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Φιλίππου και εγγονή του Βαλδουΐνου B', την οποία θεωρούσαν οι Δυτικοί τιτουλάρια αυτοκράτειρα της Κωνσταντινούπολης. Ο γάμος ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε. Πάντως η Δύση με πρωτοστάτες τη Γαλλία και το βασίλειο της Νεάπολης αν και πάντα διατηρούσε τα σχέδιά της εναντίον του Βυζαντίου δεν αποτελούσε τότε σοβαρό κίνδυνο για την αυτοκρατορία.

Οι άλλοι αντίπαλοι του Βυζαντίου στα Βαλκάνια, τα κράτη δηλαδή της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, βρίσκονταν σε διαμάχη μεταξύ τους. Από αυτήν επωφελήθηκε ο βυζαντινός αυτοκράτορας για να επέμβει δυναμικά σε αυτά το 1290. Ο Ανδρόνικος Β' όμως δεν κατάφερε τελικά να επιβάλει την κυριαρχία του στις περιοχές αυτές λόγω της επέμβασης των Σέρβων. Ο βασιλιάς των τελευταίων Milutin επιτέθηκε εναντίον των Βυζαντινών το 1296, τους νίκησε και κατέλαβε το Δυρράχιο. Καθώς ο Ανδρόνικος Β' δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τις σερβικές δυνάμεις, αποφάσισε να συνάψει ειρήνη με το βασιλιά της Σερβίας. 

Αυτή υπογράφτηκε την άνοιξη του 1299 ύστερα από μακρές διαπραγματεύσεις τις οποίες διεύθυνε ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Ο Milutin πήρε για γυναίκα την πεντάχρονη κόρη του Ανδρόνικου Β' Σιμωνίδα και για προίκα τα εδάφη που είχε καταλάβει πάνω από τη γραμμή των πόλεων Αχρίδα-Πρίλαπος και Stip.

___________________________

Αύριο η συνέχεια.