ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΕΩΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ.

 

ΔΙΟΙΚΗΣΗ – ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Την ίδια επιτυχία με την εξωτερική είχε και η εσωτερική πολιτική του Ιωάννη Γ' Βατάτζη που φάνηκε αποτελεσματικός και σ' αυτόν τον τομέα.  Με την άνοδό του στον αυτοκρατορικό θρόνο μετέφερε την έδρα της αυτοκρατορίας στο Νυμφαίο, ενώ στη Νίκαια έμεινε μόνο η έδρα του οικουμενικού πατριαρχικού θρόνου. Η προσάρτηση νέων εδαφών στην αυτοκρατορία με τις επιτυχείς εκστρατείες του Βατάτζη στη Μακεδονία, τη Θράκη αλλά και στα νησιά του Αιγαίου επέβαλε την ενσωμάτωσή τους στο διοικητικό σύστημα του κράτους. Δεν είναι καλά γνωστή η διοικητική οργάνωση αυτών των περιοχών, οι διοικητές τους ωστόσο πρέπει να συγκέντρωναν ευρείες αρμοδιότητες.

Ο Ιωάννης Γ' προσπάθησε να καταπολεμήσει τις καταχρήσεις στη διοίκηση και φρόντισε για τη σωστή απονομή της δικαιοσύνης. Η επιτυχία όμως της εσωτερικής του πολιτικής οφείλεται κυρίως στην οικονομική και αγροτική του πολιτική. Στόχος του ήταν να εφαρμόσει πολιτική οικονομικής αυτάρκειας. Προσπάθησε λοιπόν να ενισχύσει την ντόπια αγροτική και κτηνοτροφική παραγωγή και να μειώσει την εισαγωγή ξένων, κυρίως δυτικών, ειδών πολυτελείας. Ο ίδιος μάλιστα έδωσε το παράδειγμα προσφέροντας στη σύζυγό του Ειρήνη το περίφημο "ωάτον" στέμμα, το στέμμα δηλαδή των αυγών, το οποίο αγοράστηκε με την πώληση των πρώτων αυγών από το αυτοκρατορικό κτήμα.

Στην επιτυχία των δημοσιονομικών μέτρων του Ιωάννη Γ' βοήθησε ιδιαίτερα η δυσάρεστη θέση στην οποία οδήγησαν το γειτονικό σουλτανάτο του Ικονίου οι μογγολικές επιδρομές, που το ανάγκασαν να αγοράζει σε υψηλές τιμές τα είδη πρώτης ανάγκης από την αυτοκρατορία της Νίκαιας. Τα μέτρα αυτά του Βατάτζη οδήγησαν σε αστική, δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη, ενώ στα χρόνια του παρατηρήθηκε και κάποια σταθεροποίηση στην αξία του νομίσματος.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Iδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξε ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης  για τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού. Με τη βοήθεια της συζύγου του Ειρήνης έλαβε δραστικά μέτρα κοινωνικής πρόνοιας, που ελάφρυναν τα βάρη των φτωχών τάξεων. Ίσως λόγω της πολιτικής αυτής και επειδή τοποθετούσε ανθρώπους μη ευγενικής καταγωγής σε υψηλές θέσεις, ήρθε σε σύγκρουση με την αριστοκρατία. Κατάφερε ωστόσο παραχωρώντας της κληρονομικά δικαιώματα στη γη να τη θέσει υπό τον έλεγχό του. 

Συνεχίζοντας  το έργο του προκατόχου του επιδόθηκε στην ανοικοδόμηση πόλεων όπως η Σμύρνη, ναών και μοναστηριών όπως η μονή Σωσάνδρων στη Μαγνησία και η μονή Λεμβιώτισσας στην περιοχή της Σμύρνης, ενώ προέβη και σε δωρεές προς τα μοναστήρια και την Εκκλησία της Νίκαιας.  Επιπλέον, προώθησε την παιδεία και τις επιστήμες με την ίδρυση βιβλιοθηκών και την προστασία των πνευματικών ανθρώπων. Για όλη αυτή την κοινωνική προσφορά ο λαός των ανατολικών επαρχιών της αυτοκρατορίας τίμησε τον Ιωάννη Γ' ως άγιο μετά το θάνατό του (+1254).

ΣΤΡΑΤΟΣ

Iδιαίτερο βάρος έριξε ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης στην άμυνα της αυτοκρατορίας. Ανήγειρε οχυρά στις ακριτικές περιοχές, αναστήλωσε τα τείχη πολλών πόλεων, ενώ  με την παραχώρηση προνοιών μετρίου μεγέθους σε στρατιώτες κατάφερε να δημιουργήσει έναν ισχυρό στρατό και να ενισχύσει έτσι την άμυνα του κράτους. Επιπλέον, ενίσχυσε τις στρατιωτικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας με την εγκατάσταση ξένων λαών, κυρίως Κουμάνων, που είχαν διωχθεί από τους Μογγόλους, ως στρατιωτών σε περιοχές της Θράκης, της Μακεδονίας, της Φρυγίας και της κοιλάδας του Μαιάνδρου με τον όρο της παροχής στρατιωτικής υπηρεσίας. Έτσι κοντά στο "Λατινικόν" των βυζαντινών στρατιωτικών δυνάμεων έχουμε τώρα και το "Σκυθικόν", όπως συνήθως ονόμαζαν τους Κουμάνους στρατιώτες.

Από την αρχή της βασιλείας του ο Ιωάννης Γ' Βατάτζης ενδιαφέρθηκε για την ανασυγκρότηση του στόλου που τον συνόδευσε στις επιτυχείς διαπόντιες εκστρατείες του στη Θεσσαλονίκη, τη Ρόδο και σε άλλα νησιά του Αιγαίου. Αρχηγός του στόλου παρέμενε, όπως και στα χρόνια των προηγούμενων βυζαντινών αυτοκρατόρων, ο μέγας δούκας, ενώ του στρατού ο μέγας δομέστικος.

ΘΕΟΔΩΡΟΣ Β’ ΛΑΣΚΑΡΗΣ (1254 – 1258)

Σχέσεις με Βουλγαρία

Τον Ιωάννη Γ' Βατάτζη διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο γιος του Θεόδωρος Β' Λάσκαρης που έπασχε όπως ο πατέρας του από επιληψία σε πιο βαριά όμως μορφή. Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής συνέχισε τις επιτυχίες του  πατέρα του. Αρχικά ζήτησε να ανανεώσει τη συμφωνία με το σουλτάνο του Iκονίου Kaikaus B'. Ταυτόχρονα έπρεπε να αντιμετωπίσει το Μιχαήλ Ασάν Α' της Βουλγαρίας που επωφελήθηκε από το θάνατο του Ιωάννη Γ' Βατάτζη, για να εισβάλει στα εδάφη της Μακεδονίας και της Θράκης το 1255.

Το παράδειγμα του βούλγαρου ηγεμόνα θέλησε να ακολουθήσει ο Μιχαήλ Β' της Ηπείρου που άρχισε να οργανώνει επίθεση εναντίον των εδαφών της αυτοκρατορίας της Νίκαιας ζητώντας τη συνδρομή των Αλβανών και των Σέρβων. Τα σχέδιά του ωστόσο σταμάτησε η νικηφόρα εκστρατεία του Θεόδωρου Β' στη Θράκη κατά την οποία ανέκτησε τα χαμένα εδάφη και ανάγκασε το Mιχαήλ Ασάν να υπογράψει το Μάιο του 1256 συνθήκη με την οποία παραιτούνταν από όλες τις πρόσφατες κατακτήσεις του. 

Ο Πρίλαπος, τα Βελεσά, η Δίβρα και η Τζέπαινα ξαναπέρασαν στα χέρια του αυτοκράτορα της Νίκαιας. Οι εσωτερικές ταραχές που ακολούθησαν την πτώση του Μιχαήλ Ασάν στη Βουλγαρία και ο γάμος του διαδόχου του Κωνσταντίνου Tich με μια κόρη του Θεόδωρου Β' Λάσκαρη απάλλαξαν τον τελευταίο από το βουλγαρικό κίνδυνο.

Σχέσεις με Ήπειρο

Μια συμμαχία γάμου με το κράτος της Ηπείρου το 1256 φάνηκε ότι θα εξασφάλιζε την αυτοκρατορία της Νίκαιας από το δυτικό αντίπαλό της και θα ευνοούσε ίσως τη συνεργασία Νίκαιας-Ηπείρου για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης.  Ο αυτοκράτορας όμως της Νίκαιας Θεόδωρος Β' Λάσκαρης έθεσε ως όρο για την επικύρωση της συμμαχίας την παράδοση σε αυτόν του Δυρραχίου και των Σερβίων. Ο Μιχαήλ της Ηπείρου αναγκάστηκε να δεχτεί τον όρο, καθώς η σύζυγός του Θεοδώρα και ο γιος του Νικηφόρος, που είχαν πάει για το γάμο στο στρατόπεδο του Θεόδωρου, ήταν ουσιαστικά όμηροι του αυτοκράτορα της Νίκαιας. 

Η εκβιαστική ωστόσο μέθοδος του Θεόδωρου εμπόδισε την περαιτέρω συνεργασία των δύο ελληνικών κρατών. Στα αμέσως επόμενα χρόνια ο Μιχαήλ Β' της Ηπείρου υποκίνησε τους Αλβανούς να επαναστατήσουν, ενώ ο ίδιος κατάλαβε την Καστοριά, τη Βέροια και τον Πρίλαπο. Οι εξελίξεις έδειχναν ότι ο ηγεμόνας της Ηπείρου θα επιχειρούσε εκ νέου να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη. Ο θάνατος όμως του Θεόδωρου Β' το 1258 από επιληψία μεταβίβασε την ευθύνη για τη λύση του πολέμου στο διάδοχό του.

ΔΙΟΙΚΗΣΗ – ΣΤΡΑΤΟΣ

Στην εσωτερική πολιτική ο Θεόδωρος Β΄ ακολούθησε το δρόμο των προκατόχων του. Ενσωμάτωσε στο διοικητικό σύστημα της αυτοκρατορίας τα εδάφη που προσάρτησε σε αυτήν. Επιπλέον, προσπάθησε να ενισχύσει τις ντόπιες δυνάμεις της Μικράς Ασίας και να καταπολεμήσει την ολοένα αυξανόμενη δύναμη των μεγαλογαιοκτημόνων και αριστοκρατών. Για το λόγο αυτό ανέβασε σε υψηλές θέσεις του κράτους ανθρώπους ικανούς, ταπεινής όμως καταγωγής. 

Φωτεινό παράδειγμα αποτελεί ο Γεώργιος Μουζάλωνας που, αν και δεν καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, ανήλθε στο αξίωμα του μεγάλου δομέστικου, του γενικού δηλαδή διοικητή του βυζαντινού στρατού. Για χάρη του μάλιστα ο Θεόδωρος Β' δημιούργησε το 1255 ένα νέο συνδυασμό τίτλων. Έγινε έτσι ο Γεώργιος Μουζάλωνας πρωτοβεστιάριος, πρωτοσεβαστός και μέγας στρατοπεδάρχης ανεβαίνοντας στην κορυφή της αυλικής ιεραρχίας. Για τον ίδιο λόγο φαίνεται πως προώθησε στο στρατό μεταρρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στη δημιουργία ελληνικών στρατευμάτων εις βάρος των ξένων μισθοφόρων, κυρίως των Λατίνων, οι οποίοι συνεργάζονταν με την αριστοκρατία.

Η πολιτική αυτή του Θεόδωρου προκάλεσε όπως ήταν φυσικό τη δυσαρέσκεια των αριστοκρατών που εκδηλώθηκε σύντομα. Ο κυριότερος εκπρόσωπός τους Μιχαήλ Παλαιολόγος κατέφυγε στο σουλτάνο του Ικονίου για να ανατρέψει με τη βοήθειά του το Θεόδωρο Β'. Δεν το κατάφερε όμως λόγω της μογγολικής επέμβασης και επέστρεψε στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, αφού πρώτα ορκίστηκε πίστη και αφοσίωση στο Λάσκαρη. Μετά την επάνοδο του Μιχαήλ στη Νίκαια γίνεται αισθητή η παρουσία και τούρκων μισθοφόρων στα βυζαντινά στρατεύματα. 

'Οσο για τη στάση του Θεόδωρου έναντι των αριστοκρατών, αυτή σκλήρυνε ακόμη περισσότερο προς το τέλος της βασιλείας του. H συμπεριφορά του που μπορεί ίσως να δικαιολογηθεί σε ένα βαθμό από την άσχημη κατάσταση της υγείας του, είχε ως συνέπεια να κινητοποιηθούν οι δυνάμεις της αριστοκρατίας εναντίον του Λάσκαρη με τελικό αποτέλεσμα την πτώση της δυναστείας του.

Εκκλησιαστική-λοιπή εσωτερική πολιτική

Στις σχέσεις του με την Εκκλησία ο Θεόδωρος Β' εμφανίστηκε ιδιαίτερα δεσποτικός. Θέλησε να επιβληθεί στο χώρο της όπως και στο κράτος. Ανέβασε έτσι το 1254 στον πατριαρχικό θρόνο τον απλό μοναχό Αρσένιο Αυτωρειανό, που αποδείχτηκε υπάκουος στις αυτοκρατορικές επιθυμίες.

Το 1257 ο Θεόδωρος πιστεύοντας ότι αυτό θα του προσπόριζε πολιτικά οφέλη έπεισε τον Αρσένιο να αναθεματίσει τον αντίπαλο ηγεμόνα της Ηπείρου Μιχαήλ Β' και το λαό του. Η κίνηση όμως αυτή προκάλεσε τη δριμύτατη αντίδραση του Νικηφόρου Βλεμμύδη που αντιτάχθηκε στη χρησιμοποίηση της Εκκλησίας για πολιτικούς σκοπούς και έτσι ο αναθεματισμός ανακλήθηκε. Το ίδιο αυταρχικός εμφανίστηκε ο Θεόδωρος B' και στο θέμα της Ένωσης των Εκκλησιών. 

Πίστευε ότι μόνο μια γενική Σύνοδος μπορούσε να αποφασίσει πάνω στα ζητήματα που χώριζαν την Aνατολική και Δυτική Εκκλησία και ότι ήταν αυτοκρατορικό δικαίωμα να αποφασίσει ο ίδιος για θέματα που η Σύνοδος θα αποτύγχανε να λύσει. Προώθησε ωστόσο και ο ίδιος ενωτικές διαπραγματεύσεις με τον πάπα Αλέξανδρο Δ' (1254-61) το 1256, οι πολιτικές όμως συνθήκες δεν ήταν και αυτή τη φορά πρόσφορες για να επιτευχθεί τελικά η Ένωση.

Όσον αφορά την υπόλοιπη εσωτερική πολιτική ο Θεόδωρος Β' συνέχισε το ανοικοδομητικό έργο του προκατόχου του. Στα χρόνια του συντελέστηκε η ανοικοδόμηση της Μονής του Αγίου Τρύφωνα στη Νίκαια. Επιπλέον, έδειξε ιδιαίτερη φροντίδα για την παιδεία. Μαθητής του λόγιου Νικηφόρου Βλεμμύδη και άνθρωπος των γραμμάτων ο ίδιος ενδιαφέρθηκε για την ίδρυση Σχολής στη Νίκαια με δύο έδρες, γραμματικής και ρητορικής και κατέστησε την αυλή του κέντρο ανθρωπιστικών ενασχολήσεων.

Η Περίοδος 1259-1453

χεδόν ταυτόχρονα με το θάνατο του Θεόδωρου B' Λάσκαρη (+1258) τερματίστηκε και η περίοδος βασιλείας των Λασκαριδών. H επόμενη και τελευταία δυναστεία  της βυζαντινής αυτοκρατορίας, η δυναστεία των Παλαιολόγων, ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο με σφετερισμό της εξουσίας από τον ιδρυτή της Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο.

Η άνοδος των Παλαιολόγων στον αυτοκρατορικό θρόνο σηματοδοτεί το πέρασμα σε μια νέα περίοδο. H φιλική πολιτική των Λασκάρεων προς τα χαμηλότερα στρώματα του πληθυσμού αντικαθίσταται από την ενίσχυση των αριστοκρατών και συγκεκριμένα αυτών της γης, τους οποίους εκπροσωπούσαν οι Παλαιολόγοι. 

Επιπλέον, η επαναφορά του κέντρου της αυτοκρατορίας στην Kωνσταντινούπολη το 1261 δημιούργησε νέες ανάγκες στον τομέα τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής πολιτικής. Xαρακτηριστικό της περιόδου των Παλαιολόγων είναι η παραμέληση του ανατολικού τμήματος του κράτους, κυρίως από το Μιχαήλ Η', και η έντονη στροφή προς τη Δύση και τις ναυτικές ιταλικές δυνάμεις, προκειμένου να διασφαλιστούν, αν όχι να επεκταθούν, τα όρια της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Η προσπάθεια του κράτους να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις φαίνεται πως ήταν πάνω από τις δυνάμεις του. ’ρχισε έτσι η σταδιακή παρακμή της αυτοκρατορίας. Αυτήν επέτειναν οι δύο εμφύλιοι πόλεμοι που ταλαιπώρησαν για πολλά χρόνια το κράτος, το κατέστησαν αδύναμο κρατίδιο και προετοίμασαν το έδαφος για την τελική του πτώση.

____________________________

Αύριο η συνέχεια.