ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΕΩΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ.

 

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ 

Η κρίση και ο μετασχηματισμός των επαρχιακών πόλεων της αυτοκρατορίας από ακμάζοντα αστικά κέντρα σε μικρότερους αγροτικούς οικισμούς, όπως ήταν φυσικό, είχε επιπτώσεις και στις δομές της κοινωνίας. Σταδιακά εξαφανίστηκαν κοινωνικές ομάδες που σχετίζονταν άμεσα με τη δομή και λειτουργία των πόλεων, όπως οι βουλευτές, τα μέλη δηλαδή του βουλευτηρίου (curia), τα οποία ανάμεσα στα άλλα ήταν υπεύθυνα για την καλή λειτουργία των δημόσιων κτιρίων, τη συντήρηση των τειχών, τη διοργάνωση των γιορτών και δημόσιων εκδηλώσεων κλπ. Γενικότερα, η ανώτερη τάξη των πόλεων, που απαρτιζόταν κυρίως από μεγάλους γαιοκτήμονες και πλούσιους εμπόρους ή βιοτέχνες, εξαιτίας των επιπτώσεων που είχε το φαινόμενο αυτής της κρίσης στις οικονομικές δραστηριότητες, παρήκμασε και βαθμιαία έχασε την ισχύ της.

Πέρα όμως από τις γενικότερες επιπτώσεις στην ταξική διαστρωμάτωση της βυζαντινής κοινωνίας, οι νέες συνθήκες ζωής επέδρασαν και στις κοινωνικές μικροδομές. Συγκεκριμένα, η οικογένεια απέκτησε στενότερους δεσμούς και ο βασικός πυρήνας της, δηλαδή το ζευγάρι με τα παιδιά του και τους στενότερους συγγενείς, αποτέλεσε πλέον το βασικό δομικό σχήμα της βυζαντινής κοινωνίας. Ενδεικτική των αλλαγών είναι η προσπάθεια του κράτους, μέσω της νομοθεσίας, αλλά και της Εκκλησίας, μέσω της ηθικής και της διδασκαλίας της, να ρυθμίσουν θέματα που σχετίζονται με το θεσμό της οικογένειας, όπως ο γάμος, το διαζύγιο, η υιοθεσία κλπ. Έτσι η "Εκλογή", το νομοθετικό έργο των Ισαύρων, καθόριζε τη νόμιμη ηλικία γάμου, την υποχρεωτική σύνταξη γαμικού συμβολαίου, απαγόρευε τον αρχαίο ρωμαϊκό τρόπο διαζυγίου "κατά συναίνεσιν", και όριζε ως λόγους διαζυγίου τη μοιχεία ή την επιβουλή της ζωής του ενός συζύγου! Στο Βίο του Όσιου Φιλάρετου διαφαίνεται η συνοχή και η σημασία που αποκτά η οικογένεια την εποχή αυτή.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ

Η οικογένεια απέκτησε ιδιαίτερη συνοχή στη Μεσοβυζαντινή περίοδο καιεξελίχθηκε στο βασικό δομικό στοιχείο της κοινωνικής οργάνωσης. Ηνομοθεσία, που καθόριζε με αυστηρότητα συναφή θέματα, όπως ο γάμοςκαι το διαζύγιο, αλλά και η θέση που πήρε η οικογένεια στους κανόνεςκαι τη διδασκαλία της Εκκλησίας, μας αποκαλύπτουν την ιδιαίτερησημασία της για τη βυζαντινή κοινωνία. Τα αγιολογικά κείμεναεπίσης παρουσιάζουν πολλές φορές με μεγάλη αμεσότητα την οικογένειατης εποχής.

Ένα κείμενο από το Βίο του Όσιου Φιλάρετουμας αφηγείται πως, όταν η αυτοκράτειρα Ειρήνη αναζητούσε την ιδανική νύφη για το γιο της και διάδοχο Κωνσταντίνο Στ', έστειλε ειδικούς πρεσβευτές να ψάξουν στηνεπικράτειά της για τη μελλοντική αυγούστα. Αυτοί έφτασαν μέχρι το σπίτι του Φιλάρετου. Ο όσιος τους πληροφόρησε πως, αν και ο ίδιος ήταν ένας φτωχός άνθρωπος, οι κόρες του δεν είχαν ποτέ βγει από το δωμάτιό τους! Καθώς όμως του έφερναν δεσποτικές προσταγές, μπορούσαν να τις επισκεφτούν. Μπαίνοντας οι βασιλικοί απεσταλμένοι συνάντησαν τις κόρες του γέροντα μαζί με τις δικές τους κόρες και, βλέποντας την ομορφιά μητέρων και θυγατέρων, γέμισαν θαυμασμό. Τέτοια μάλιστα ήταν η ομορφιά τους που αναρωτήθηκαν ποιες ήταν οικόρες και ποιες οι εγγονές του! Αφού λοιπόν αποφάσισαν ότι μία από αυτές πληρούσε τις προϋποθέσεις για να γίνει βασιλική νύφη, μάζεψαν όλη την οικογένεια και τριάντα άτομα ξεκίνησαν για την Κωνσταντινούπολη!

ΔΗΜΟΣΙΑ ΖΩΗ 

Το φαινόμενο της κρίσης των πρώιμων βυζαντινών αστικών κέντρων είχε επιπτώσεις στη δημόσια και καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Η άνθηση των μικρότερων οικιστικών μονάδων με αγροτικό χαρακτήρα, άμεσο επακόλουθο της κρίσης, έφερε αλλαγές στη γεωργική παραγωγή, την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και κατ' επέκταση αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες του πληθυσμού.

Παράλληλα, η ίδια η πόλη, το οικιστικό σύνολο, άλλαξε μορφή. Δημόσια κτίρια, όπως βουλευτήρια, λουτρά, θέατρα, χώροι αγώνων, καταστράφηκαν και εγκαταλείφθηκαν ή άλλαξαν χρήση. Αγιολογικά κείμενα και άλλες πηγές μάς πληροφορούν για την κατάσταση των δημόσιων οικοδομημάτων, τα οποία χαρακτήριζαν την κλασική πόλη-δήμο.

Ο Θεοφάνης, για παράδειγμα, αναφέρει πως το Τζυκανιστήριο της Εφέσου από χώρος άθλησης είχε μετατραπεί σε χώρο μαρτυρίου τον καιρό των εικονομαχικών διωγμών και ανάλογα ο Βίος του Αγίου Στεφάνου του Νέου αναφέρει ένα παλιό και εγκαταλειμμένο λουτρό, που χρησίμευσε ως φυλακή εικονολατρών.

Μαζί με τα οικοδομήματα παρήκμασαν και οι πολιτιστικές αξίες του αστικού πολιτισμού. Χαρακτηριστική είναι η καταγραφή αυτών των αλλαγών στο έργο του βυζαντινολόγου A. Kazhdan: "Ο πολιτισμός της αρχαιότητας ήταν ανοιχτός και δημόσιος. Η ζωή της πόλης ήταν συγκεντρωμένη στην αγορά, στο θέατρο, στον ιππόδρομο, στις φαρδιές αψιδοστοιχίες που πλαισίωναν τις κεντρικές λεωφόρους. 

Στο Βυζάντιο, όλες οι μορφές δημόσιας ζωής μετασχηματίστηκαν ριζικά [...] η εμπορική κίνηση συχνά συγκεντρωνόταν στα στενά σοκάκια των μεσαιωνικών οικισμών, ο ιππόδρομος έσβησε επίσης ή τουλάχιστον έχασε την κοινωνική του σημασία. Τα δημόσια λουτρά έπαψαν να λειτουργούν [...]. Οι θρησκευτικές τελετές έχασαν βαθμιαία τον ανοιχτό και δημόσιο χαρακτήρα τους [...]. 

Η κλίμακα των ιερών χώρων άλλαξε εξίσου θεαματικά. Τα ογκώδη θρησκευτικά κτίσματα του 6ου αιώνα δεν έχουν το ανάλογό τους τους επόμενους αιώνες". (Kazhdan, A. P., Wharton-Epstein, A., Αλλαγές στον βυζαντινό πολιτισμό 11ος -12ος αιώνας, Αθήνα 1997, σελ. 26-28).

Αυτή η μετάβαση από "ανοιχτούς και δημόσιους" τρόπους ζωής σε "κλειστούς και ιδιωτικούς" παρατηρείται και στον ιδιωτικό τομέα. Τεκμήριο αυτών των αλλαγών βρίσκουμε στις μεταβολές στο χώρο κατοικίας.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 

Στην Υστερορωμαϊκή και Πρωτοβυζαντινή περίοδο, ο χαρακτηριστικός τύπος οικίας της ανώτερης τάξης, η έπαυλη (villa), αποτελούνταν από έναν ανοιχτό χώρο στο κέντρο, μια περίστυλη αυλή με κήπο, γύρω από την οποία οργανώνονταν τα δωμάτια του σπιτιού, ανάμεσα στα οποία υπήρχαν πλούσια διακοσμημένοι χώροι υποδοχής, με μωσαϊκά δάπεδα και τοιχογραφίες, αλλά και μεγάλοι αποθηκευτικοί χώροι.

Ο τύπος αυτός της κατοικίας εξέλειψε από τα τέλη περίπου του 6ου αιώνα. Πολλά από αυτά τα επιβλητικά κτίρια, είτε λόγω φυσικών καταστροφών είτε λόγω των εχθρικών επιδρομών, καταστράφηκαν και δεν ανοικοδομήθηκαν στα επόμενα χρόνια με τον ίδιο τρόπο. Συνήθως, στους χώρους όπου υπήρχαν τέτοια μεγάλα και πλούσια σπίτια διαμορφώθηκαν απλούστεροι και περισσότεροι χώροι κατοίκησης, που εκμεταλλεύονταν τα παλαιότερα, ερειπωμένα δωμάτια. Φτωχά υλικά, απλοί τρόποι ανοικοδόμησης, χώροι χωρίς πολλά και μεγάλα ανοίγματα, αποτέλεσαν τα χαρακτηριστικά των νέων κτιρίων.

Σταδιακά διαμορφώθηκε ένας νέος τύπος κατοικίας, που αποτελούνταν από περισσότερους ορόφους και μικρότερους, κλειστούς χώρους. Στο ισόγειο βρίσκονταν οι αποθήκες, ενώ το δώμα προοριζόταν για χώρος κατοικίας. Τέτοια σπίτια θα συναντήσουμε πλήρως διαμορφωμένα από το 10ο αιώνα στις πόλεις-κάστρα της βυζαντινής επικράτειας.

Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτών των μεταβολών βρίσκουμε στους Δελφούς. Εδώ οι ανασκαφές αποκάλυψαν στο νοτιοανατολικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου μία έπαυλη του 5ου αιώνα μ.Χ. Πρόκειται για ένα επιβλητικό κτίριο, που διέθετε λουτρά, ένα μεγάλο χώρο υποδοχής με αψίδα στη βόρεια πλευρά του -το λεγόμενο τρικλίνιο- και ήταν διακοσμημένο με μωσαϊκά δάπεδα και μαρμάρινη επένδυση στα κάτω μέρη των τοίχων. Το κτίριο καταστράφηκε στα τέλη του 6ου αιώνα και εγκαταστάθηκαν σ' αυτό βιοτεχνικά εργαστήρια.

Ανάλογες περιπτώσεις μετατροπής παλαιότερων επαύλεων σε χώρους με άλλη χρήση, βρίσκουμε στους Φιλίππους, στη Σαλαμίνα της Κύπρου, στην Αθήνα, στην Απάμεια της Συρίας, ενώ τα παραδείγματα πληθαίνουν με τις νέες ανασκαφές, που αποκαλύπτουν τον κόσμο της ύστερης Αρχαιότητας και του πρώιμου Βυζαντίου στο χώρο της Μεσογείου.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΟΜΗ 

Εποχή σημαντικών αλλαγών και μετασχηματισμών που καθόρισαν τηφυσιογνωμία του μεσαιωνικού βυζαντινού κράτους, η περίοδος από τιςαρχές του 7ου αιώνα έως περίπου τα μέσα του 9ου αφήνει ακόμη πολλάερωτηματικά για τους ερευνητές, καθώς οι σύχρονες πηγές είναι λίγες καιόχι ιδιαίτερα αποκαλυπτικές.

Την περίοδο αυτή παρατηρούνται αλλαγές και μετασχηματισμοί και στηνκοινωνική διαστρωμάτωση της αυτοκρατορίας. Παραδοσιακές κοινωνικές ομάδες της ρωμαϊκής και πρώιμης βυζαντινής κοινωνίας, όπως η κληρονομική αριστοκρατία, η ανώτερη αστική τάξη, οι εξαρτημένοι χωρικοί, σταδιακά εξαφανίστηκαν, ενώ στη θέση τους εμφανίστηκαν νέες κοινωνικέςομάδες, όπως οι επαρχιακοί, κρατικοί και στρατιωτικοί, αξιωματούχοι καιμια σχεδόν ομοιογενής αγροτική τάξη. Οι αλλαγές αυτές συνδέονται άμεσαμε τις πολιτικές εξελίξεις, την κρίση των επαρχιακών πόλεων τηςαυτοκρατορίας και τις αλλαγές στις οικονομικές δραστηριότητες.

Οι μεταβολές επίσης στην εσωτερική οργάνωση του κράτους, όπως η συγκρότηση της επαρχιακής διοίκησης σε θέματα και η σταδιακή ανάπτυξη της κεντρικής γραφειοκρατίας, που έφτασε στο απόγειό της στην περίοδο των Μακεδόνων (867-1025), έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας νέας, ανώτερης τάξης κρατικών αξιωματούχων, αλλά και νέων σχέσεων ανάμεσα στους ανθρώπους που καλλιεργούσαν τη γη.

ΓΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

Η απώλεια των βυζαντινών επαρχιών με μεγάλη αγροτική παραγωγή, όπως η Συρία και η Αίγυπτος, οι αναστατώσεις που προξένησαν στην αυτοκρατορία οι εχθρικές επιδρομές του 7ου και 8ου αιώνα, η κρίση των θεσμών και οι δυσμενείς μεταβολές του τρόπου ζωής στις επαρχιακές πόλεις είχαν ως αποτέλεσμα να αλλάξουν τα δεδομένα στην εκμετάλλευση της γης. Σταδιακά, οι μεγάλοι γαιοκτήμονες που ζούσαν στις πόλεις και οι εξαρτημένοι χωρικοί που βρίσκονταν στην υπηρεσία τους εξέλειψαν και ο αγροτικός πληθυσμός απέκτησε μία ομοιομορφία.

Σημαντικές πληροφορίες για την αγροτική κοινωνία της περιόδου μάς παρέχει ο Βίος του Όσιου Φιλάρετου, ενώ έμμεσες πληροφορίες παίρνουμε επίσης από τη νομοθεσία και κυρίως από το λεγόμενο "Γεωργικό Νόμo". Οι παραπάνω πηγές μάς αποκαλύπτουν τη μείωση της μεγάλης ιδιοκτησίας και την αύξηση των ελεύθερων καλλιεργητών.

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΑΓΡΟΤΩΝ 

Αν και πλούσιοι μεγαλοκτηματίες υπήρχαν ακόμη, όπως ήταν π.χ. ο όσιος Φιλάρετος, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού που ασχολιόταν με την καλλιέργεια της γης ήταν ελεύθεροι αγρότες που είχαν συνήθως στην κατοχή τους μικρές εκτάσεις γης. Αυτοί δεν υπόκεινταν σε κανένα περιορισμό, όπως παλαιότερα οι εξαρτημένοι καλλιεργητές, εκτός από το να πληρώνουν τους φόρους τους προς το κράτος, που ήταν όμως ιδιαίτερα βαρείς. Τα μικρά εισοδήματά τους και η βαριά φορολογία τούς έφερνε πολλές φορές στη δύσκολη θέση να δανείζονται με επαχθείς όρους.

Ορισμένοι από αυτούς, μάλιστα, ήταν τόσο φτωχοί ώστε δεν είχαν καν τη δυνατότητα να καλλιεργήσουν μόνοι τη γη τους και γι' αυτό τη νοίκιαζαν ή παρείχαν τις υπηρεσίες τους σε πιο εύπορους καλλιεργητές. Αυτοί ήταν ελεύθεροι πολίτες χαμηλής κοινωνικής θέσης και ονομάζονταν μισθίοι ή μισθωτοί.

Μια ιδιαίτερη κατηγορία ελεύθερων αγροτών αποτελούσαν τέλος οι στρατιώτες, δηλαδή όσοι είχαν λάβει από το κράτος εκτάσεις γης, τις γνωστές ως στρατιωτικά κτήματα, με αντάλλαγμα προσωπική στρατιωτική θητεία ή την υποχρέωση να καταβάλουν τα χρήματα για τη συντήρηση ενός στρατιώτη. Η γενίκευση του θεσμού συνέβαλε στην αύξηση του αριθμού των ελεύθερων αγροτών, καθώς ολόκληρες στρατείες αποτελούνταν από κατόχους τέτοιων κτημάτων, οι οποίοι θα μπορούσαν γενικότερα να συμπεριληφθούν στους πιο ευκατάστατους καλλιεργητές.

Σταδιακά, από τον 9ο αιώνα, η μεγάλη ιδιοκτησία αυξήθηκε και εμφανίστηκαν στο προσκήνιο σημαντικές αριστοκρατικές οικογένειες, που όφειλαν τη θέση τους στην κοινωνική ιεραρχία στη μεγάλη έγγειο ιδιοκτησία. Οι λεγόμενοι δυνατοί επηρέασαν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή της αυτοκρατορίας τα επόμενα χρόνια.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΓΗ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ 

Οι ελεύθεροι μικροκαλλιεργητές είχαν να αντιμετωπίσουν πολλές δυσκολίες στην καθημερινή τους ζωή. Η βαριά φορορολογία και ο αναγκαστικός δανεισμός για να αντεπεξέλθουν στις φορολογικές τους υποχρεώσεις ήταν ένα από τα πολλά προβλήματα που τους απασχολούσαν! Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία ενός φτωχού αγρότη που βρίσκουμε στο Βίο του Όσιου Φιλάρετου. "Κάποιου φτωχού γεωργού, ενώ όργωνε το χωράφι του, έπεσε ξαφνικά κάτω το βόδι του και ψόφησε. Μην μπορώντας να υποφέρει την απώλεια, άρχισε να λυπάται και να κλαίει και θρηνώντας με πόνο έλεγε προς το Θεό:

"Κύριε τίποτα άλλο ποτέ μου δεν είχα παρά μόνο αυτό το ζευγάρι και μου το στέρησες και αυτό· πώς θα θρέψω τη γυναίκα μου και τα εννιά μικρά παιδιά μου; πώς θα πληρώσω τους φόρους στο βασιλιά; πώς θα ξεπληρώσω τα χρέη μου; Συ, βέβαια, Κύριε, ξέρεις ότι το βόδι το χρώσταγα και αυτό· δεν ξέρω τι να κάνω πια. Θα εγκαταλείψω το σπίτι μου και θα φύγω σε χώρα μακρινή, πριν το μάθουν οι δανειστές μου και πέσουν πάνω μου σαν τα άγρια θηρία". Βίος Όσιου Φιλάρετου 117.30 - 119.7

ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ 

Το βυζαντινό κράτος είχε μια πολύπλοκη και δαιδαλώδη οργάνωση. Στρατός, κεντρική και επαρχιακή διοίκηση οργανώνονταν μέσα από ένα πλέγμα πολυάριθμων αξιωμάτων. Παράλληλα, οι λεγόμενες αξίες διά βραβείων, δηλαδή τιμητικοί τίτλοι που δεν αντιστοιχούσαν σε κάποια συγκεκριμένη αρμοδιότητα, αύξαναν σημαντικά τον αριθμό των κρατικών αξιωματούχων.

Οι τιμητικοί τίτλοι και τα αξιώματα αποτελούσαν σίγουρα ένα μέσο κοινωνικής ανόδου. Είναι χαρακτηριστικό πως, παρά το γεγονός πως έπρεπε κανείς να καταβάλει ένα σημαντικό ποσό για να λάβει έναν τιμητικό τίτλο, ακόμη κι αν ο ετήσιος μισθός ήταν σχετικά μικρός, ήταν πολλοί αυτοί που τους εξαγόραζαν για να αποκτήσουν την πολυπόθητη πρόσβαση στους κύκλους της βυζαντινής αριστοκρατίας. Συγκεκριμένα, όταν κάποιος καταλάμβανε το αξίωμα του πρωτοσπαθάριου ανήκε αυτόματα στη σύγκλητο, το σώμα δηλαδή που συμβούλευε τον αυτοκράτορα. Βέβαια, τα αξιώματα αυτά δεν "πωλούνταν" ελεύθερα σε όποιον τα ζητούσε, χρειαζόταν πάντα η προσωπική έγκριση του αυτοκράτορα.

Η πολιτική ισχύς και η συμμετοχή στην άσκηση της εξουσίας, σε συνδυασμό με την οικονομική ευχέρεια, αποτελούσαν τα βασικά "εφόδια" για να θεωρηθεί κανείς μέλος της ανώτερης τάξης. Τα ανώτερα στελέχη της κρατικής μηχανής, οι επαρχιακοί διοικητές και οι στρατηγοί των θεμάτων αποτελούσαν την κορυφή αυτής της τάξης.

Δεν ήταν όμως όλοι οι κρατικοί αξιωματούχοι "ίσοι". Υπήρχαν και σε αυτή την ομάδα εσωτερικές διαβαθμίσεις. Οι κατώτεροι υπάλληλοι της κρατικής μηχανής ανήκαν σε αυτό που θα ονομάζαμε μεσαία τάξη. Αντιγραφείς ή ταχυγράφοι, χαρτουλάριοι, δηλαδή φύλακες αρχείων, και νοτάριοι, δηλαδή γραμματείς που ήταν υπεύθυνοι για τα σχετικά με τα έγγραφα του κράτους, όπως επίσης και κάποιοι πολίτες που ασκούσαν ελεύθερα σχετικά προσοδοφόρα επαγγέλματα, όπως ναυτικοί και έμποροι, αποτελούσαν την ολιγάριθμη σχετικά κοινωνική ομάδα, που βρισκόταν ανάμεσα στους υψηλόμισθους, και πολιτικά ισχυρούς, ανώτερους αξιωματούχους και τον απλό αγροτικό και αστικό πληθυσμό.

ΚΛΗΡΟΣ 

Ο μοναστικός και κοσμικός κλήρος αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερακομμάτια της βυζαντινής κοινωνίας σε όλη την μακραίωνη ιστορία της.Μερικοί αριθμοί είναι ενδεικτικοί για να κατανοήσουμε το μέγεθος και τησημασία του. Για παράδειγμα, στις αρχές του 7ου αιώνα ο αριθμός τωνυπηρετούντων στην Αγία Σοφία ξεπερνούσε τα 600 άτομα, ενώ ήδη σταμέσα του 6ου αιώνα καταγράφονται 92 μοναστικά συγκροτήματα στηνΚωνσταντινούπολη!

Μεγάλος αριθμός αυτών των μοναστηριών επιβίωσε μέχρι τον 8ο αιώνα,γεγονός που οφείλεται στις σχέσεις τους με την αριστοκρατική ανώτερητάξη. Η ισχύς μάλιστα των μοναστικών κύκλων ήταν τέτοια που είχαν τη δύναμη να ανατρέψουν έναν αυτοκράτορα που ακολουθούσε μια πολιτικήενάντια στα συμφέροντά τους, όπως στην περίπτωση του Ιουστινιανού Β'.

Αντίθετα, τα μοναστήρια εκτός της πρωτεύουσας παρήκμασαν από τατέλη του 7ου αιώνα, γεγονός που σχετίζεται άμεσα με την κρίση τωνεπαρχιακών πόλεων. Είναι χαρακτηριστικό πως στις πηγές, έως τα μέσατου 8ου αιώνα, δεν αναφέρεται κανένα μοναστήρι στις επαρχίες τουβυζαντινού κράτους.

Σημαντικό σταθμό στην πορεία του κλήρουαποτέλεσε η περίοδος της Εικονομαχίας, μια περίοδος κρίσης, κατά τηνοποία αποδυναμώθηκε από τις εσωτερικές θεολογικές διαμάχες αλλά καιαπειλήθηκε σε επίπεδο κοινωνικό και οικονομικό.

Σύμφωνα με τηνερευνήτρια E. Κουντούρα-Γαλάκη, εικονομάχοι κληρικοί προέρχονταν κυρίωςαπό θέματα φιλικά διακείμενα προς τη δυναστεία των Iσαύρων, όπως αυτό των Κιβυρραιωτών,Θρακησίων και Ανατολικών. Η ίδια υποστήριξε ακόμα πως στόχος των εικονομάχων αυτοκρατόρων ήταν επίσης να πληγεί η παντοδυναμία του κλήρου και των μοναστηριών της πρωτεύουσας.

ΜΟΝΑΧΙΣΜΟΣ – ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ 

Η εκκλησιαστική κρίση της Εικονομαχίας έπληξε κυρίως τα μοναστήρια και το μοναστικό κλήρο. Σύμφωνα μάλιστα με ορισμένους μελετητές, οι εικονομάχοι αυτοκράτορες, αλλά και οι οπαδοί τους, με την πολιτική τους είχαν στόχο να περιορίσουν τη δύναμη των μοναστικών ιδρυμάτων και να δημεύσουν την περιουσία τους.

Ο βυζαντινολόγος A. Kazhdan προχώρησε ακόμη πιο πολύ και θεώρησε πως οι εικονομαχικές ρυθμίσεις στόχο είχαν όχι μόνο τον περιορισμό αλλά και την ολοκληρωτική κατάργηση του μοναχικού κοινοβιακού βίου. Οι διώξεις των εικονομάχων αξιωματούχων απέναντι στους μοναχούς, που αποτελούσαν ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού, περιγράφονται σίγουρα με μια δόση υπερβολής στις σύγχρονες πηγές.Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα από τη χρονογραφία του Θεοφάνη:

 "Ο στρατηγός Θρακησίων Μιχαήλ Λαχανοδράκων [...] πούλησε όλα τα μοναστήρια ανδρικά και γυναικεία, και όλα τα ιερά σκεύη και τα βιβλία και τα ζώα και όλα τα υποστατικά τους, και όσα εισέπραξε τα πήγε στο βασιλιά. Όσα βιβλία μοναχικά και πατερικά βρήκε τα 'καψε στη φωτιά. Κι αν κάπου ανακάλυπτε να έχει κάποιος στη φύλαξη του λείψανο αγίου, κι αυτό το 'ριχνε στη φωτιά και τον κάτοχο τον τιμωρούσε ως ασεβή. Και πολλούς από τους μοναχούς σκότωσε με μαστίγωμα ή ξίφος και τύφλωσε αναρίθμητους [...] τελικά δεν άφησε σε όλο το θέμα του ούτε έναν άνθρωπο με το σχήμα του μοναχού".

ΑΝΩΤΕΡΗ ΤΑΞΗ 

Διάφοροι χαρακτηρισμοί απαντούν στις πηγές για τα μέλη της ανώτερηςτάξης της βυζαντινής κοινωνίας. Εν γένει και πλούτω λαμπροί,ευγενείς, επιφανέστατοι και περίδοξοι και άρχοντεςείναι μερικοί από αυτούς. Ποιοι όμως είναι αυτοί που ανήκαν στηναριστοκρατία της βυζαντινής κοινωνίας; Το γένος, δηλαδή ηαριστοκρατική καταγωγή, και ο πλούτος είναι τα δύο βασικάχαρακτηριστικά, με τα οποία η ανώτερη τάξη διακρινόταν από ταυπόλοιπα μέλη της βυζαντινής κοινωνίας. Αναφορές σε αυτές τις αξίες βρίσκουμε σε πολλά αγιολογικά κείμενα της περιόδου.

Παρόλα αυτά, φαίνεται πως αυτή την εποχή των αλλαγών και μετασχηματισμώνπαρουσιάστηκε μια έντονη κοινωνική κινητικότητα, έτσι ώστε τα πλούτηκαι η καταγωγή να μην αποτελούν πάντα το μοναδικό κριτήριο για τηνκοινωνική καταξίωση κάποιου. Οι τίτλοι και τα αξιώματααποτελούσαν σίγουρα ένα μέσο κοινωνικής ανόδου. Πηγές του 9ου αιώνα αναφέρουν έναν μεγάλο αριθμό κρατικών αξιωματούχων. Αν και είναι αυτονόητο πως ένα μεγάλο μέρος αυτών των ανώτερων κρατικώνλειτουργών ήταν πλούσιας και ευγενικής καταγωγής, δεν ήταν μόνον οιεύποροι και ευγενείς που ανέβαιναν τα σκαλοπάτια της κρατικής ιεραρχίας.

Σημαντικό ρόλο στην ανανέωση της ανώτερης τάξης έπαιξεεπίσης και το διοικητικό σύστημα των θεμάτων. Οι στρατηγοί των θεμάτων συγκέντρωναν στα χέρια τους την πολιτική και στρατιωτικήεξουσία μεγάλων περιοχών και αντιπροσώπευαν τον αυτοκράτορα.Σταδιακά, όχι μόνο ανέβηκαν στην κοινωνική πυραμίδα της αυτοκρατορίας,αλλά απέκτησαν τέτοια πολιτική ισχύ, ώστε αρκετοί από αυτούς να έχουντη δύναμη να πυροδοτήσουν σημαντικές εξεγέρσεις στις περιοχές πουδιοικούσαν ή ακόμη και να ανέβουν στον αυτοκρατορικό θρόνο, όπως π.χ.ο Λεόντιος, ο Βαρδάνης-Φιλιππικός, ο Λέων Γ', ο  Αρτάβασδος και ο Μιχαήλ Β'.

_________________________________

Αύριο η συνέχεια.