ΜΕΡΟΣ ΣΤ’
ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η υποχώρηση του πολιτειακού συστήματος της πόλης-κράτους και η επικράτηση της μοναρχίας, που συνεπαγόταν τη μείωση της δύναμης των πολιτών και τον περιορισμό της ανάμειξής τους στα κοινά, επέφερε αλλαγές και στο κοινωνικό σύστημα που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με αυτή. Επίσης, το ιδεώδες του πολίτη -κυρίαρχο στην κλασική δημοκρατία- αντικαταστάθηκε με το κυνήγι του πλούτου και τις έντονες φιλοδοξίες για κοινωνική άνοδο. Αυτά αποτελούσαν τις νέες αξίες που προβάλλονταν στον ελληνιστικό κόσμο, στον οποίο το άτομο ως υπήκοος των τεράστιων γεωγραφικά κρατών απόκτησε πια "κοσμοπολίτικη" συνείδηση.
Ένα χαρακτηριστικό της νέας εποχής ήταν η αυξανόμενη ανισότητα στην κατανομή του πλούτου και η εμφάνιση μιας αριστοκρατίας αστών. Οι εύποροι πολίτες γίνονταν πλουσιότεροι, ενώ το εισόδημα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων ελαχιστοποιούνταν. Αυτές οι συνθήκες σε συνδυασμό με την αύξηση του αριθμού των δούλων προκάλεσαν μεγάλη δυσαρέσκεια στα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν στάσεις κατά τα τέλη του 2ου και τον 1ο αιώνα π.Χ., περίοδο επέκτασης της ρωμαϊκής κυριαρχίας στον ελληνιστικό κόσμο.
Η κινητικότητα του πληθυσμού και οι μεταναστεύσεις Ελλήνων προς τα νέα βασίλεια συνέβαλαν στην εξάπλωση των ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων και στη δημιουργία της κοινής, - μιας καινούργιας γλώσσας που έφερε στοιχεία των παλαιών ελληνικών διαλέκτων - σε γεωγραφικές περιοχές που εκτείνονταν μέχρι τα βάθη της Ανατολής. Η ίδρυση ελληνικών πόλεων και στρατιωτικών οικισμών, κοιτίδων των ελληνικών θεσμών, ήταν καθοριστικής σημασίας σε αυτή τη διαδικασία. Τέλος, η συνύπαρξη ελληνικών και επιτόπιων πολιτισμικών στοιχείων οδήγησε σε αλληλεπιδράσεις και στην εμφάνιση ενός πολιτιστικού πλουραλισμού.
ΒΑΣΙΛΕΙΑ
Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ Ι
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ
Πολλές πληροφορίες για την κοινωνία της πτολεμαϊκής Αιγύπτου αντλούνται από τα έγγραφα σε παπύρους, τα οποία διασώθηκαν εξαιτίας των ιδιαίτερων κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούσαν σε αυτή την περιοχή του ελληνιστικού κόσμου. Έτσι, αποκαλύπτονται διάφορες πτυχές της κοινωνικής ζωής στην Αίγυπτο, όπως οι σχέσεις των βασιλέων με τις κατώτερες τάξεις του πληθυσμού ή τους ανώτερους διοικητικούς υπαλλήλους ή τα παράπονα μεμονωμένων ατόμων προς το βασιλιά.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δημόσια και κυρίως η ιδιωτική αλληλογραφία καθώς και οι συμβολαιογραφικές πράξεις. Στην ανώτερη βαθμίδα της ιεραρχίας βρισκόταν ο βασιλιάς. Οι Πτολεμαίοι με την εγκατάστασή τους στην Αίγυπτο υιοθέτησαν τον τίτλο των Φαραώ, προκειμένου να εδραιωθούν ως απόγονοι εκείνων στις συνειδήσεις του λαού αλλά και για να γίνουν αποδεκτοί από τους αυτόχθονες.
Μολονότι οι γηγενείς Αιγύπτιοι αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του βασιλείου, έποικοι διάφορων εθνοτήτων εγκαταστάθηκαν σε αυτό από τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. και εξής. Σχημάτιζαν ξεχωριστές ομάδες με βάση την εθνότητά τους -συχνά οργανώνονταν σε πολιτεύματα- και είχαν διαφορετική ιεραρχία από τους αυτόχθονες. Η μετάβαση από τη μία ομάδα στην άλλη, είτε στα άτομα διαφορετικής εθνότητας είτε στους αυτόχθονες, μπορούσε να εξασφαλιστεί μόνο με τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά.
Οι ξένοι είχαν ορισμένα προνόμια τα οποία τους είχαν παραχωρηθεί από το βασιλιά, όπως η εκδίκαση των υποθέσεών τους από ειδικά δικαστήρια, αλλά ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους και υπόκεινταν στον περιορισμό των μονοπωλίων. Οι Έλληνες μάλιστα που ζούσαν στις πόλεις αλλά και στις αγροτικές περιοχές είχαν διατηρήσει ορισμένους από τους θεσμούς τους, όπως το γυμνάσιο, ενώ το νομικό τους κώδικα είχε υιοθετήσει η βασιλική διοίκηση. Οι γηγενείς διέθεταν τα δικά τους δικαστήρια και συχνά εκδίκαζαν υποθέσεις χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις βασιλικές διαταγές και τους κανονισμούς. Οι Έλληνες καθώς και άλλοι έποικοι που είχαν εγκατασταθεί στην Αίγυπτο μπορούσαν να ανέλθουν στα ανώτερα στρατιωτικά και διοικητικά αξιώματα.
Ακόμη όμως και η λιγότερο προνομιακή μερίδα των ξένων που ασχολούνταν με τη γεωργία στις αγροτικές περιοχές της βασιλικής χώρας είχε περισσότερες πιθανότητες από τους ντόπιους να αποκτήσει ιδιοκτησία γης. Επίσης, σε εργασίες που σχετίζονταν με τη συλλογή των φόρων όλοι οι έποικοι είχαν ανώτερες αρμοδιότητες, όπως του επιτηρητή ή του εγγυητή. Βέβαια, η προνομιακή θέση των εποίκων δε θα πρέπει να υπερεκτιμηθεί, αφού ακόμη και όσοι βρίσκονταν σε υψηλές θέσεις ήταν εξαρτημένοι από το βασιλιά.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ ΙΙ
ΤΑ ΚΑΤΩΤΕΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΣΤΡΩΜΑΤΑ
Οι Αιγύπτιοι, στην πλειοψηφία τους, βρίσκονταν σε πολύ χαμηλή κοινωνική θέση στο πτολεμαϊκό βασίλειο. Οι διοικητικοί αξιωματούχοι, το ιερατείο, οι λίγοι ιδιοκτήτες γης και οι τεχνίτες αποτελούσαν εξαίρεση. Οι αυτόχθονες λοιπόν εργάζονταν για το βασιλιά, είτε ως βασιλικοί χωρικοί είτε ως βοσκοί, κυνηγοί, ψαράδες, εργάτες στα μεταλλεία ή τα λατομεία και ως ναυτικοί. Συχνά, όμως, ανεξάρτητα από τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες, ήταν αναγκασμένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους εκτάκτως όπου υπήρχε ανάγκη, όπως στα λατομεία ή σε έργα για τη διάνοιξη καναλιών.
Το νομικό καθεστώς τους σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι γνωστό, αλλά πιθανότατα να είχε χαρακτήρα συμβολαίου. Οι πιο άμεσα εξαρτημένοι από το βασιλιά και τον κύκλο του ήταν οι φρουροί, που υπηρετούσαν τη βασιλική αυλή ήταν όμως επιφορτισμένοι και με άλλα καθήκοντα, όπως με τον έλεγχο όσων ασχολούνταν με τη γεωργία. Οι Αιγύπτιοι που ανήκαν στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα υπόκεινταν στο συνεχή έλεγχο των ανώτερων βασιλικών υπαλλήλων και των φοροεισπρακτόρων, που είχαν τη δυνατότητα να επέμβουν ακόμη και στις οικογενειακές τους υποθέσεις προκειμένου να εξασφαλιστούν οι βασιλικοί πρόσοδοι.
Παράλληλα, όμως, είχαν και το δικαίωμα να αναλάβουν ορισμένα κατώτερα αξιώματα στη βασιλική διοίκηση, όπως του κωμάρχη -επικεφαλή μιας κώμης- ή του γραμματέα της. Δύο κατηγορίες δούλων υπήρχαν στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο: οι γηγενείς και οι Έλληνες που είχαν εγκατασταθεί εκεί ακολουθώντας τους κυρίους τους. Δούλους και των δύο κατηγοριών ήταν σε θέση να συντηρούν οι ηγεμόνες του βασιλείου, οι ανώτεροι αξιωματούχοι του στρατού και της διοίκησης, αλλά και η σταδιακά αναπτυσσόμενη ντόπια αριστοκρατία.
Οι δούλοι απασχολούνταν κυρίως στις οικιακές εργασίες αλλά και σε εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες, όπου υπήρχε ανάγκη από άφθονα εργατικά χέρια -ως επί το πλείστον στην Αλεξάνδρεια-, όπως επίσης και στα ιερά. Εκεί χρησιμοποιούνταν κυρίως οι ντόπιοι δούλοι για τις γεωργικές εργασίες των ιερών γαιών, ως εργάτες στη βιοτεχνική παραγωγή, ως βοσκοί και ως χειρώνακτες σε ποικίλες εργασίες που σχετίζονταν με τα κτήρια των ναών και με τις θρησκευτικές τελετουργίες.
ΟΙ ΔΟΥΛΟΙ
Με την πολεμική δραστηριότητα των Πτολεμαίων αναπτύχθηκε στην Αίγυπτο μία σημαντική αγορά δούλων που προέρχονταν από αιχμαλώτους, η οποία και ενισχύθηκε από ντόπιους που περιέπεσαν σε αυτή την κατηγορία. Γενικά πάντως ο αριθμός των δούλων στην Αίγυπτο κατά τους ελληνιστικούς χρόνους δεν πρέπει να ήταν μεγάλος, αφού οι ηγεμόνες υπέβαλλαν περιορισμούς και στο δουλεμπόριο και δεν ενθάρρυναν την εξάπλωση της ελληνικής μορφής δουλείας.
ΤΟ ΙΕΡΑΤΕΙΟ
Μια προνομιούχα τάξη του πληθυσμού αποτελούσαν οι ιερείς των ναών, οι οποίοι ήταν απαλλαγμένοι από τις υποχρεωτικές εργασίες και, ως ένα βαθμό, αυτοδιοικούνταν καθώς η βασιλική επέμβαση στο έργο τους ήταν ελάχιστη. Η σχέση όμως του εύπορου ιερατείου και της ντόπιας αριστοκρατίας δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί. Mολονότι το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων των ιερών κατατίθετο στο βασιλικό ταμείο, οι ιερείς κατάφερναν να έχουν έσοδα από την εκμετάλλευση των γαιών και το εμπόριο των παραγόμενων προϊόντων καθώς και από την επιτήρηση των εργαστηρίων που στεγάζονταν στα ιερά.
______________________________
Αύριο η συνέχεια με την ενότητα Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ ΙΙΙ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου