ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥ ΕΩΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ.

 

Β’ ΜΕΡΟΣ

ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΤΟ ΜΙΝΩΪΚΟ ΕΝΔΥΜΑ

Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το μινωικό ένδυμα προέρχονται από ένα πλήθος τοιχογραφικών παραστάσεων, από τα ενδύματα των ανθρωπόμορφων ειδωλίων και από τα αφιερωματικά φορέματα. Δεδομένου όμως ότι οι περισσότερες από αυτές τις παραστάσεις είναι θρησκευτικού περιεχομένου, δεν είναι συχνά σαφές, αν τα ενδύματα που απεικονίζονται στην τέχνη αντιπροσωπεύουν την καθημερινή φορεσιά των Μινωιτών, αν πρόκειται για τα ενδύματα που φοριόνταν μόνο στις επίσημες κοινωνικές εκδηλώσεις ή ακόμα αν ήταν τα ενδύματα των ιερέων για τις θρησκευτικές τελετές.

Οι εικονογραφικές πηγές προέρχονται κυρίως από τα ανάκτορα και σημαντικά κτήρια, όπου συνήθως απεικονίζονται επιλεκτικά στιγμιότυπα της λατρείας και της ζωής των ανθρώπων με υψηλό κοινωνικό κύρος. Έτσι, στην εικονογραφία αντιπροσωπεύονται συνήθως τα ενδύματα των ιερέων και της αριστοκρατίας, ενώ οι γνώσεις μας για την ενδυμασία των απλών ανθρώπων είναι σχεδόν ανύπαρκτες.

Μία εύκολη διαπίστωση είναι παρόλα αυτά ότι το γυναικείο και το ανδρικό ένδυμα ήταν σαφώς διαφοροποιημένα. Ο διαχωρισμός αυτός είναι εμφανής στα ιερατικά ενδύματα, όπως δείχνουν τα χαρακτηριστικά φορέματα των ιερειών και οι κροσσωτοί χιτώνες που φοριόνταν μόνο από άνδρες ιερείς. Εξαίρεση αποτελεί ίσως η φορεσιά των αθλητών, η οποία ήταν κοινή και για τα δύο φύλα και ένας συγκεκριμένος τύπος ιερατικού μανδύα που κάλυπτε τον ένα ώμο και φοριόταν από άνδρες και γυναίκες ιερείς.

Για την κατασκευή τόσο των γυναικείων όσο και ανδρικών ενδυμάτων χρησιμοποιούνταν υφάσματα με πολύχρωμα σχέδια, κατασκευασμένα με διαφορετικές τεχνικές. Τα τελειώματα των ενδυμάτων αλλά και οι επιφάνειές τους διακοσμούνταν από πολύχρωμες υφαντές ταινίες, κρόσσια και επίρραπτα κοσμήματα. Την εντυπωσιακή εμφάνιση των Μινωιτών, παράλληλα με την πολυχρωμία των ενδυμάτων και τον πλούτο των κοσμημάτων, συμπλήρωναν συχνά διάφορες τεχνικές καλλωπισμού, όπως το βάψιμο του δέρματος και η δερματοστιξία που χρησιμοποιούνταν και από τα δύο φύλα.

ΑΘΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ

Σε θραύσματα τοιχογραφιών από την Κνωσό και τις Μυκήνες, αλλά και σε μια σειρά από σφραγίδες και σφραγίσματα απεικονίζονται Μινωίτες σε διάφορες αθλητικές σκηνές. Aνάμεσα σ' αυτές διακρίνονται ακροβατικά άλματα, σκηνές πάλης, πυγμαχίας και ένα χαρακτηριστικό είδος ταυρομαχίας, τα λεγόμενα ταυροκαθάψια. Στο άθλημα των ταυροκαθαψίων εμφανίζονται και τα δύο φύλα, ενώ στα αθλήματα της πάλης και της πυγμαχίας δεν εικονίζονται ποτέ γυναίκες. Οι αθλητικές εκδηλώσεις λάμβαναν χώρα κατά τη διάρκεια θρησκευτικών τελετών που μάλλον γίνονταν σε τακτά διαστήματα και ίσως συνδέονταν με τη γέννηση, το θάνατο και την ανάσταση του νεαρού θεού.

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Η ΜΙΝΩΪΚΗ ΘΕΟΤΗΤΑ

Kεντρική ιδέα της μινωικής θρησκείας είναι η λατρεία της θεάς της γονιμότητας, της οποίας ο εραστής γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο, συμβολίζοντας έτσι την αναγέννηση της φύσης. H παρατήρηση του κύκλου της φύσης οδήγησε στην προσωποποίηση ενός γονιμοποιητικού στοιχείου, του νεαρού θεού, που γεννιέται και πεθαίνει. Η θεά, που ορίζεται και ως μεγάλη μητέρα, είναι η σύζυγος του θεού. O ιερός γάμος, ένα θρησκευτικό θέμα που απεικονίζεται και στην τέχνη μεταγενέστερων περιόδων, συμβολίζει την ένωση των δύο θεών. Τελετουργικές αναπαραστάσεις γάμων γίνονταν για να συντείνουν στη γονιμοποίηση και την καρποφορία. Παρόμοια ζεύγη θεών συναντώνται και σε ανατολικές θρησκείες. H γέννηση και ο θάνατος του θεού συμπίπτει αντίστοιχα με την ετήσια αναγέννηση και το μαρασμό της βλάστησης. Μερικές θρησκευτικές τελετές θυμίζουν μαγικές τελετουργίες που γίνονταν για να προκαλέσουν την παραγωγική λειτουργία των φυσικών δυνάμεων, οι οποίες εμφανίζονται προσωποποιημένες. 

Οι σχετικές με τη βλάστηση μινωικές τελετές θυμίζουν τη λατρεία της Mητέρας και Kόρης στην Eλευσίνα των κλασικών χρόνων, η οποία μάλλον ανάγεται σε προελληνικούς χρόνους. Ενδείξεις προς αυτήν την κατεύθυνση προσφέρουν ορισμένα αρχαιολογικά ευρήματα της Ύστερης Χαλκοκρατίας, όπως ένα ελεφάντινο ειδώλιο-σύμπλεγμα από τις Mυκήνες που αναπαριστά δύο θεές με ένα βρέφος.

Εκτός από τις απεικονίσεις της θεότητας και των δεομένων, στις λατρευτικές σκηνές εμφανίζονται μερικές φορές και διάφορα ζώα ή φανταστικά όντα με ενδιάμεση μορφή ανθρώπου-ζώου, τα οποία ερμηνεύονται ως δαίμονες της βλάστησης που συμμετέχουν στη λατρεία. Ίσως όμως οι μορφές αυτές να μην αναπαριστούν κάποιες ζωόμορφες θεότητες αλλά ιερείς που φορούσαν ζωόμορφες μάσκες κατά τη διάρκεια τελετών.

Η μινωική θεά απεικονίζεται σε τόσες πολλές διαφορετικές σκηνές ώστε να υπάρχουν αμφιβολίες για το αν πρόκειται για μία ή για διαφορετικές θεότητες. Απεικονίζεται σε κορυφή όρους μεταξύ δύο λεόντων, ως Ορεία Μήτηρ ή Πότνια Θηρών, ως θεά του ιερού δέντρου, θεά των όφεων, των περιστεριών ή των μηκώνων. Η θεά εμφανίζεται επίσης σε πολεμικές παραστάσεις με ξίφος και ασπίδα και άλλες φορές σε θαλασσινό ταξίδι. 

Γνωστό εικονιστικό θέμα αποτελεί επίσης η μητέρα-θεά κουροτρόφος. Τα διάφορα σύμβολα της θεάς συμβολίζουν τις διαφορετικές της ιδιότητες. Έτσι τα φίδια μαρτυρούν το χθόνιο χαρακτήρα της, τα περιστέρια είναι το σύμβολο του ουράνιου πεδίου και οι υπνοφόρες παπαρούνες τα σύμβολα της μητρικής θεάς, που κατευνάζει τα νήπια. Κατά μία ερμηνεία οι διάφορες εκφάνσεις της μινωικής θρησκείας συντείνουν στο μονοθεϊσμό.

Τα πρώτα πλήρως διαμορφωμένα στοιχεία της μινωικής θρησκείας εμφανίζονται ήδη κατά τη διάρκεια της Προανακτορικής περιόδου. Μετά την κατάρρευση του μινωικού πολιτισμού η μινωική θρησκεία επηρέασε τη μυκηναϊκή και στη συνέχεια τη θρησκεία της Αρχαιότητας. Οι επιβιώσεις της φαίνονται σε μερικά ονόματα θεοτήτων της βλάστησης, που είναι προελληνικά, όπως Δίκτυννα, Bριτόμαρτυς, Αριάδνη και Yάκινθος. Πολλά από τα σύμβολα της μινωικής θεάς συνοδεύουν γυναικείες θεότητες των αρχαίων χρόνων. 

Η Αθηνά, η θεά του πολέμου, απεικονίζεται με όπλα, η Eιλείθυια σχετίζεται με τον τοκετό, η Άρτεμις είναι η θεά των θηρίων, η Αφροδίτη συμβολίζεται με τα περιστέρια, η Δήμητρα με τους μήκωνες, ενώ τα λιοντάρια συναντώνται στη λατρεία της Kυβέλης. Ειδικά στη θρησκεία της Mικράς Aσίας βρίσκονται θεότητες που αντιστοιχούν στη μινωική θεά, όπως μία πολεμική θεά των Xετταίων, που είχε για σύμβολά της τον πάνθηρα, το λιοντάρι αλλά και το περιστέρι.

Αντίθετα με τις γυναικείες θεότητες, οι άνδρες θεοί του μεταγενέστερου ελληνικού δωδεκαθέου, δεν ανταποκρίνονται στους συμβολισμούς του μινωικού κόσμου. Αυτό δείχνει ότι το πάνθεον της ελληνικής Αρχαιότητας αποτελείτο μάλλον από άρρενες θεούς ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, που αναμίχθηκαν με το προελληνικό στοιχείο των γυναικείων θεοτήτων.

ΟΙ ΙΕΡΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΡΟΣΣΩΤΟΥΣ ΧΙΤΩΝΕΣ

Οι ιερείς με τους κροσσωτούς χιτώνες, που απεικονίζονται κυρίως σε σφραγίδες, είναι ίσως οι μόνοι εκπρόσωποι του ανδρικού φύλου σε μινωικές θρησκευτικές παραστάσεις. Η ιερατική ιδιότητα των μορφών αυτών φαίνεται βέβαιη, εφόσον εμφανίζονται μαζί με διάφορα θρησκευτικά σύμβολα, όπως το περιστέρι, το δελφίνι και ο γρύπας. Κατά τον Evans οι μορφές αυτές ήταν απεικονίσεις ιερέων, ενώ μερικοί από αυτούς ίσως παρίσταναν το βασιλιά-αρχιερέα.

Το ένδυμά τους αποτελούνταν από ένα μακρύ ύφασμα με κρόσσια, που τυλιγόταν πολλές φορές γύρω από το σώμα. Αυτό το ύφασμα φοριόταν επάνω από ένα φόρεμα που έπεφτε από τους ώμους σχηματίζοντας κοντά μανίκια. Ίσως αυτά τα υφάσματα δένονταν σε διάφορα σημεία, σχηματίζοντας τους ιερούς κόμπους, που είναι γνωστοί και από τη θρησκευτική εικονογραφία της Μέσης Ανατολής. Στο Αιγαίο, κροσσωτά ενδύματα φοριόνταν και από άνδρες και από γυναίκες, αλλά τα τυλιγμένα μονοκόμματα υφάσματα φοριόνταν αποκλειστικά από άνδρες.

Δύο άλλες εικονογραφικές παραλλαγές του ιερέα με τον κροσσωτό χιτώνα προέρχονται από τη σφραγιστική τέχνη. Στη μία, η μορφή κρατάει ένα τόξο και στην άλλη έναν πέλεκυ. Μερικές φορές κρατούν τους λεγόμενους συριακούς τελετουργικούς πελέκεις που -όπως και ο κροσσωτός χιτώνας- προέρχονταν μάλλον από την Ανατολή. Η παρουσία των σφραγίδων αυτών σταματάει το διάστημα της μυκηναϊκής κυριαρχίας. Από την εποχή αυτή και μετά συναντώνται ανδρικές μορφές με κροσσωτούς χιτώνες μόνο στη ζωγραφική, πράγμα που δείχνει ότι οι μινωίτες ιερείς συνέχιζαν με παρόμοιο τρόπο το έργο τους και υπό την μυκηναϊκή ηγεμονία.

Στην τοιχογραφία από την Κνωσό οι ιερείς εμφανίζονται με αυτό το είδος του χιτώνα. Και εδώ τυλιγόταν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο όπως τα ενδύματα των παραστάσεων στις σφραγίδες. Η παράσταση αυτή επιβεβαιώνει ότι ο κροσσωτός χιτώνας ήταν μάλλον το ένδυμα μιας συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας και όχι το ένδυμα μιας ηγετικής φυσιογνωμίας.

ΠΟΤΡΑΙΤΑ ΙΕΡΕΩΝ

Tα μέλη του ιερατείου που μεσολαβούσαν μεταξύ των θεϊκών δυνάμεων και της κοινότητας ήταν πρόσωπα με αυξημένο κοινωνικό κύρος. Οι άνδρες ιερείς είναι αναγνωρίσιμοι στις εικονιστικές παραστάσεις από το μακρύ ένδυμα με τις πλάγια υφασμένες ρίγες και τον κροσσωτό χιτώνα, που συναντιέται και σε απεικονίσεις ιερέων της Ανατολής. Oι ίδιες μορφές κρατούν στα χέρια τους πελέκεις και λίθινα δικέφαλα σφυριά που χρησιμoποιούσαν στις θυσίες. 

Τέτοια αντικείμενα περιέχονταν στα ιερά θησαυροφυλάκια και αποτελούσαν σύμβολα των αξιωματούχων του ιερατείου. Μεταξύ των εμβλημάτων του ιερατείου συγκαταλέγονται υφασμάτινες ταινίες, που συνδέονται μάλλον με το συμβολισμό του ιερού κόμβου. Καθήκοντα του ιερατείου ήταν οι σπονδές και οι θυσίες, η ανάπεμψη ευχών, ο ψαλμός ύμνων και οι εξορκισμοί. Στις εκδηλώσεις, που ήταν μάλλον πολυπληθείς, η φωνή των ιερέων ενισχυόταν με τη χρήση ενός θαλάσσιου τρίτωνος, που χρησίμευε ως μεγάφωνο. 

Η παράσταση μίας σφραγίδας δείχνει μία ιέρεια μπροστά σε βωμό, που φέρνει έναν τρίτωνα κοντά στο στόμα της. Λόγω της χρήσης τους στις τελετές οι τρίτωνες απέκτησαν ιερό συμβολισμό, γι' αυτό και απεικονίζονται πολύ συχνά σε θρησκευτικές παραστάσεις. Ιερά αγγεία και ρυτά σε σχήμα τρίτωνος, συνήθως με κομμένο το στόμιό τους, βρίσκονται επίσης συχνά στα μινωικά ιερά.

ΧΩΡΟΙ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΕ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ

Ειδικά διαμορφωμένοι λατρευτικοί χώροι παρατηρούνται συχνά σε νεκροταφεία της Πρωτομινωικής περιόδου. Στην Kουμάσα βρέθηκαν πλακοστρωμένοι χώροι ανάμεσα στους τάφους, που ερμηνεύτηκαν ως χώροι λατρευτικών τελετών. Στις πλακοστρωμένες αυλές των τάφων εντοπίστηκαν κατασκευές που μοιάζουν με βωμούς. Tέτοιες κατασκευές έχουν παρατηρηθεί κυρίως στην κοιλάδα της Mεσαράς και στο Mόχλο. 

Εκτός Κρήτης έχουν βρεθεί στις Λακκούδες της Nάξου. Η χρονολόγηση αυτών των κατασκευών δεν είναι σίγουρη. Μπορεί να προέρχονται από την Πρώιμη εποχή του Χαλκού, όπου χρονολογούνται τα ταφικά μνημεία, αλλά μπορεί να είναι και μεταγενέστερες προσθήκες. Oι τελετουργίες στα νεκροταφεία συνδυάζονταν μάλλον με την ταφή σημαντικών ατόμων. Tέτοιοι χώροι δεν εμφανίζονται σε όλη την Kρήτη. Από τις Αρχάνες, για παράδειγμα, αν και εκεί το νεκροταφείο είναι εκτεταμένο, λείπουν εντελώς.

ΠΟΜΠΕΣ

Πομπές ιερέων, μουσικών και άλλων προσώπων που σχετίζονται με τη λατρεία απεικονίζονται σε πολλές παραστάσεις. Οι ιερείς παρέλαυναν κρατώντας σπονδικά αγγεία, όπως φαίνεται σε ένα λίθινο ανάγλυφο από την Κνωσό. Οι πομπές κατευθύνονταν στο ναό ή σε κάποιον άλλο ιερό χώρο, όπου γίνονταν δεκτές από τη θεά. Mία τέτοια διαδρομή απεικονίζεται στο διάδρομο της τοιχογραφίας της πομπής, όπου νέοι από το προσωπικό του ιερατείου μεταφέρουν πολύτιμα αγγεία και ρυτά.

Στα μέλη της πομπής ανήκουν και κάποιες μορφές με μακριά ενδύματα, πιθανώς μουσικοί, ενώ μία ιέρεια υποδύεται τη θεά. Οι θρησκευτικές πομπές, που λάμβαναν χώρα μάλλον σε τακτά διαστήματα, ήταν και μία ευκαιρία επίδειξης των πολύτιμων ιερών σκευών στο πλήθος, τα οποία όλο το υπόλοιπο διάστημα ήταν προσιτά μόνο στους ιερείς. Έτσι η πομπή ήταν ένας συνδυασμός προσφοράς προς τη θεότητα και επίδειξης κύρους. Μερικά από τα μέλη της πομπής δε μετέφεραν δώρα, αλλά προσεύχονταν προτείνοντας τα χέρια.

Οι πομπές αυτές περιλάμβαναν κάποιες φορές και την περιφορά ενός ξόανου της θεάς ή ενός προσώπου, που την υποδυόταν. Η περιφορά ξύλινου ειδώλου των θεοτήτων από ναό σε ναό και από πόλη σε πόλη ήταν ένα θρησκευτικό έθιμο γνωστό και από την Αίγυπτο. Η διαδικασία αυτή συμβόλιζε την επίσκεψη της θεότητας. Oι θρησκευτικές πομπές ίσως λάμβαναν χώρα στους ειδικά σχεδιασμένους πομπικούς διαδρόμους των ανακτόρων, που βρίσκονταν σε ψηλότερο επίπεδο.

Η περιφορά του ξόανου γινόταν και στη θάλασσα, όπως γνωρίζουμε επίσης από αιγυπτιακές παραστάσεις. Μερικές φορές στο φορείο της θεότητας δινόταν το σχήμα ενός πλοίου. Το μοτίβο αυτό πλησιάζει θεματικά τις παραστάσεις του θεού του ήλιου σε σφραγιδοκυλίνδρους της Μεσοποταμίας. Σε ένα χρυσό σφραγιστικό δακτυλίδι από το Μόχλο, η θεά απεικονίζεται σε θαλασσινό ταξίδι, ενώ επάνω στο καράβι διακρίνεται και ένα δέντρο. 

Πρόκειται για το ιερό δέντρο, που συμβολίζει την επερχόμενη και απερχόμενη βλάστηση. Στο λεγόμενο δακτυλίδι του Μίνωα απεικονίζεται ένα παραθαλάσσιο ιερό ή νησίδες με ιερά δέντρα και η θεά να κωπηλατεί σε πλοίο μεταξύ τους. Υπάρχει ένας συσχετισμός μεταξύ σχημάτων και συμβόλων. Οι παραστάσεις απαγωγής και τα θαλασσινά ταξίδια είναι ένα συχνό εικονιστικό θέμα σε κρητομυκηναϊκά σφραγιστικά δακτυλίδια, έτσι ώστε να υποθέτουμε την ύπαρξη μυθολογικών κύκλων.

Κάποιες λατρευτικές πομπές συνδέονται με την αγροτική λατρεία. Μία τέτοια πομπή απεικονίζεται στο ρυτό της Αγίας Τριάδος. Η πομπή σε αυτή την παράσταση αποτελείται από θεριστές, που περπατούν σε ζεύγη υπό την μουσική υπόκρουση ενός σείστρου. Θεωρείται βέβαιο ότι η μουσική συνόδευε έναν ύμνο προς τη θεότητα και ότι η τελετή αποσκοπούσε στην ευλογία της συγκομιδής.

______________________________

Αύριο η Ενότητα ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ.