ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ. 7η ) ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ

(Ελληνική, παλαιότερα ιδιόρρυθμη και νυν κοινόβια

(είναι η τελευταία Μονή που μετατράπηκε σε κοινόβια το 1992), 

γιορτάζει τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, στις 6 Αυγούστου).

Βρίσκεται χτισμένη πάνω σε βραχώδη λόφο, κοντά στη θάλασσα της ΒΑ παραλίας και σε μικρή απόσταση από τη Μονή Σταυρονικήτα. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς ιδρύθηκε, η ίδρυσή της πάντως από τον μεγάλο στρατοπεδάρχη Αλέξιο και  αδελφό του Ιωάννη, μεγάλο πριμικήριο, τοποθετείται μετά τα μέσα του 14ου αιώνα. Σώζεται στο μοναστήρι η διαθήκη του Ιωάννη, που χρονολογείται στα 1384, και αναφέρεται εκεί ότι οι δύο αδελφοί ίδρυσαν τη μονή στο όνομα του Χριστού Παντοκράτορα και ότι ο Αλέξιος είχε ήδη πεθάνει. Η κτιτορική πάλι επιγραφή, η οποία βρίσκεται σήμερα στη σκάλα προς το κωδωνοστάσιο, αναφέρει ως χρόνο ίδρυσης το 1363. 

Είναι συγκινητικό το γεγονός ότι τα πορτραίτα των δύο κτητόρων σώζονται σε μια φορητή εικόνα του Χριστού, που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ερμιτάζ του Λένινγκραντ και χρονολογείται στα χρόνια της ίδρυσης της μονής, Ο τάφος των κτητόρων, όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες μονές του Αγίου Όρους, βρίσκεται στη λιτή του καθολικού, και κοντά σ’ αυτόν τα πορτραίτα τους ζωγραφισμένα τον 19ο αιώνα (1854). Στο τέλος του 14ου αιώνα και στις αρχές του 15ου περιήλθαν στην κυριαρχία της μονής άλλες μικρότερες μονές, ανάμεσα σ’ αυτές και η Μονή του Ραβδούχου, η οποία υπάρχει μέχρι σήμερα ως κελί στην περιοχή της Μονής Κουτλουμουσίου. Στον ναό του κελιού σώζονται τοιχογραφίες του 12ου αιώνα και τμήματα από ζωγραφική πιθανότατα του 10ου αιώνα στα υπόγεια.

    

Περίοδοι ακμής και παρακμής διαδέχθηκαν την εποχή των κτητόρων. Τον 16ο αιώνα ανακαινίστηκαν ορισμένα τμήματα της μονής και πιθανότατα την εποχή αυτή επεκτάθηκαν και οι εγκαταστάσεις προς τα ΝΑ, ενώ παλαιότερα περιορίζονταν στο ΒΔ. σημερινό τμήμα της με το καθολικό στη μέση μιας περιορισμένης μικρής αυλής. Μεγάλη πυρκαγιά όμως το 1773 κατέστρεψε μεγάλα τμήματα της μονής, για την επισκευή των οποίων εργάστηκε ο σκευοφύλακας Κύριλλος το 1781. Το 1948 κάηκε και πάλι τμήμα της μονής και η αποκατάσταση του έγινε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.  

     

Στα κτήρια της πλευράς που αναστηλώθηκε στεγάζεται σήμερα η βιβλιοθήκη και το πλούσιο εικονοφυλάκιο, που οργανώθηκε πρόσφατα από την ίδια υπηρεσία. Από την εποχή των κτητόρων σώζεται ο οχυρωματικός πύργος, στον οποίο στεγαζόταν παλαιότερα η βιβλιοθήκη. Στην ίδια εποχή ανήκει και ο κοιμητηριακός ναός, από τα σπάνια δείγματα αυτής της εποχής στο Άγιον Όρος. Πρόκειται για έναν μονόχωρο ναό, σκεπασμένο με καμάρα και υπόγειο θάλαμο, στον οποίο διατηρούνται κομμάτια από το βυζαντινό μαρμάρινο τέμπλο.

    

Το καθολικό, χτισμένο από τους κτήτορες της μονής, ακολουθεί στις γενικές γραμμές τον αγιορείτικο τύπο, αλλά παρουσιάζει και σοβαρές διαφορές, ιδιαίτερα στην απόσταση ανάμεσα στις κόγχες των χορών και το ιερό Βήμα και στη διαμόρφωση της πρόθεσης και του διακονικού σε πολυγωνικές εξωτερικές κατασκευές σκεπασμένες με τρούλο. Στα βόρεια της λιτής υπάρχει το παρεκκλήσι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. 

Από τις τοιχογραφίες του καθολικού, παρά τις μεγάλες ταλαιπωρίες και τις διαδοχικές επισκευές του ναού, διατηρούνται αρκετά τμήματα από τον 14ο αιώνα, από τα λίγα δείγματα της μακεδονικής ζωγραφικής στο Άγιον Όρος. Η εγκατάλειψη της μονής από τους μοναχούς στους δύσκολους χρόνους της Ελληνικής Επανάστασης είχε ως αποτέλεσμα να καταστραφούν μεγάλα τμήματα του ναού από τους Τούρκους στρατιώτες. Μετά την επιστροφή των μοναχών, το καθολικό ανακαινίστηκε και οι τοιχογραφίες του ξαναζωγραφίστηκαν το 1854.

   

Η τράπεζα, απέναντι από το καθολικό, σώζει τοιχογραφίες του 1749 ζωγραφισμένες από τους ζωγράφους Σεραφείμ, Κοσμά και Ιωαννίκιο, εκτός από τον δυτικό τοίχο, ο οποίος καταστράφηκε στον μεγάλο σεισμό του 1905. Η τράπεζα βρίσκεται στον πρώτο όροφο της δυτικής πτέρυγας και κατά την παράδοση, στο ισόγειο κάτω απ’ αυτήν, βρισκόταν η παλαιά τράπεζα. Η συλλογή φορητών εικόνων είναι από τα πιο ενδιαφέροντα σύνολα στο Άγιον Όρος και περιλαμβάνει δείγματα από τον 14ο μέχρι τον 19ο αιώνα. Από αυτά ξεχωρίζουν η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα (14ος αιώνας), ο Γραπτός Σταυρός (14ος αιώνας) και ένα επιστύλιο με 31 σκηνές (16ος αιώνας), πιθανότατα από παλαιό τέμπλο του καθολικού. Από το πλούσιο σε χειρόγραφα και έντυπα υλικό της βιβλιοθήκης, ξεχωρίζουν το περίφημο Ψαλτήρι και το λεγόμενο Ευαγγέλιο του Καλυβίτη.

 Εξαρτήματα.

Η Σκήτη Προφήτης Ηλίας βρίσκεται σε απόσταση 40’ δυτικά της μονής και ακολουθεί τον κοινοβιακό τρόπο ζωής. Στον 19ο αιώνα, οι Ρώσοι μοναχοί της σκήτης αυξήθηκαν, με αποτέλεσμα να επεκταθούν οι κτηριακές εγκαταστάσεις και να επέλθει ρήξη στις σχέσεις κυρίαρχης μονής και σκήτης. Η διαμάχη έληξε το 1892 με το σχετικό σιγίλιο που εξέδωσε ο πατριάρχης Νεόφυτος Η’.

Η ΑΥΛΗ ΤΗΣ Ι.Μ. ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ