01 Δεκεμβρίου, 2011

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

 

Το ζήτημα της κοινωνικής πολυπλοκότητος και της δημιουργίας κοινωνικής ασυμμετρίας είναι, επομένως, κεντρικό για την Εποχή του Χαλκού, χωρίς καθόλου αυτό να σημαίνει ότι οι προγενέστερες κοινωνικές μορφές ήταν απαλλαγμένες από αυτές τις όψεις της κοινωνικής δυναμικής. Ανάλογες τάσεις είναι πάντα παρούσες. απλώς μεταβάλλεται το περιεχόμενο και η μορφή τους. Εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ο συγκεκριμένος τρόπος, με τον οποίο η μεταβολή αυτή πραγματοποιείται στο πλαίσιο της Εποχής του Χαλκού και ο ρόλος των «οίκων» και των μελών τους, που αναδύονται ως διακριτές κοινωνικές μονάδες. Κάποια εικόνα προς την κατεύθυνση αυτή μπορούμε να σχηματίσουμε από τα νεκροταφεία της εποχής, ορισμένα από τα οποία έχουν ερευνηθεί ανασκαφικά, χωρίς ωστόσο να έχουμε ακόμη τις τελικές τους δημοσιεύσεις. 


Στο νεκροταφείο του Αγίου Μάμαντος Χαλκιδικής, οι ταφικές πρακτικές ποικίλλουν σε χαρακτήρα και πολυπλοκότητα από ταφή σε ταφή, τονίζοντας την ιδιαιτερότητα (είναι τολμηρό να πούμε την προσωπικότητα;) κάθε νεκρού. Ανάλογες γενικές διαπιστώσεις μπορούν να γίνουν και για τα νεκροταφεία των τύμβων, που έχουν αρχίσει να εντοπίζονται στη Χαλκιδική. Παρ' όλες όμως τις ενδείξεις από διάφορες όψεις του υλικού πολιτισμού, οι λεπτομέρειες της πορείας προς την κοινωνική πολυπλοκότητα και τη διαστρωμάτωση εξακολουθούν να παραμένουν ελάχιστα κατανοητές, καθώς η έρευνα και στον τομέα αυτόν έχει μεγάλα κενά, ιδιαίτερα για τις πρώιμες φάσεις, κρίσιμες από την άποψη του κοινωνικού μετασχηματισμού. 


Η θέση του Καστανά στην ανατολική όχθη του Αξιού, καλύπτει χρονολογικά την 3η χιλιετία και είναι μία από τις θέσεις αυτής της περιόδου που έχουν ερευνηθεί συστηματικά. Ωστόσο, οι πρώιμες φάσεις του οικισμού δε διασώζουν αρκετά στοιχεία και η εικόνα είναι σε μεγάλο βαθμό ελλειπτική. Σε άλλες θέσεις της Κεντρικής Μακεδονίας, όπως η Άσσηρος στη λεκάνη του Λαγκαδά και η τούμπα της Θεσσαλονίκης, που αποτελούν δύο από τις μεγαλύτερες τούμπες της Κεντρικής Μακεδονίας, όταν περάσουμε στη 2η χιλιετία π.Χ., οι ενδείξεις για την εμφάνιση κοινωνικής πολυπλοκότητος γίνονται σημαντικά περισσότερες.

Στην Άσσηρο του Λαγκαδά, κατά τον ΙΔ΄ και ΙΓ΄ αιώνα π.Χ., οργανωμένοι αποθηκευτικοί χώροι κατελάμβαναν μεγάλο μέρος του οικισμού. Στους χώρους αυτούς φυλάσσονταν μεγάλες ποσότητες δημητριακών που, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών, υπερέβαιναν κατά πολύ τις ανάγκες του τοπικού πληθυσμού του οικισμού. Ένα συμπαγές πήλινο άνδηρο και ένας διπλός τοίχος κατασκευασμένος με την τεχνική κασεμάτ ανακατασκευάζονταν συχνά, διατηρώντας το απότομο πρανές της πλαγιάς του γηλόφου, ενώ η εσωτερική διάταξη του οικισμού παρέμενε η ίδια παρ' όλες τις ανακατασκευές. 


Η τούμπα Θεσσαλονίκης, ένας γήλοφος με ύψος επιχώσεων σχεδόν 23 μέτρα, έχει ανάλογη διαμόρφωση, αν και αντιπροσωπεύει μία θέση πολύ μεγαλύτερη σε διαστάσεις. Σε κάποια στιγμή κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, στο μέσον περίπου της πλαγιάς του γηλόφου κατασκευάσθηκε -και εδώ με την τεχνική κασεμάτ- ένας ιδιαίτερα μεγάλος τοίχος, που περιέβαλε την τούμπα. είχε πλάτος 6 μέτρα και ύψος μεγαλύτερο από 3 μέτρα. Ποιά ήταν η λειτουργία αυτών των μεγάλων κατασκευών, δεν είναι εύκολο να προσδιορισθεί. Για ορισμένους μελετητές είναι απλά οχυρώσεις. φαίνεται όμως πιθανότερη μία συνθετώτερη ερμηνεία, η οποία, χωρίς να αποκλείει την οχύρωση, αναζητά τη σημασία τους στη σκόπιμη πρόθεση να τονισθεί το ύψος του οικισμού. Μία κεντρική διάσταση αυτής της χωροταξικής συμπεριφοράς έχει ήδη αναλυθεί με αφορμή τις νεολιθικές τούμπες της Μακεδονίας και για την περίοδο που συζητάμε, δεν υπάρχει σοβαρός λόγος να μην ισχύει κάτι ανάλογο. 


Οπωσδήποτε γίνεται φανερή εδώ η πρόθεση των κατοίκων των μακεδονικών γηλόφων της Εποχής του Χαλκού να τονίσουν την εξέχουσα θέση που κατέχουν στο τοπίο, σε σχέση με τους υπολοίπους οικισμούς της περιοχής, γεγονός που δεν μπορεί παρά να μεταφέρει μηνύματα ισχύος και κυριαρχίας προς τις άλλες κοινότητες και να εντάσσεται σε ένα πλαίσιο ανταγωνισμού και, ενδεχομένως, επιθετικότητος. Λαμβάνοντας υπόψη ότι όλες οι θέσεις της εποχής αυτής δεν έχουν ανάλογα χαρακτηριστικά, δηλαδή δεν έχουν το μεγάλο ύψος και τις απότομες παρειές που θεωρούμε ότι είναι το αποτέλεσμα των μεγάλων αναλημματικών έργων, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι οικισμοί της εποχής αυτής ήταν οργανωμένοι σε ιεραρχικές διατάξεις, στις οποίες κεντρική θέση κατείχε ένας οικισμός, έδρα πιθανότατα των ισχυροτέρων «οίκων». 


Η απουσία αναλημματικών έργων στον Καστανά, για παράδειγμα, έχει αποδοθεί στην περιφερειακή θέση του οικισμού σ' αυτή την τοπική ιεραρχία, το κέντρο της οποίας πρέπει να αντιπροσώπευε η επιβλητική τούμπα του Αξιοχωρίου, μερικά χιλιόμετρα βορειότερα. Σύμφωνα με την μαρτυρία της Ασσήρου, τα δίκτυα αυτά πρέπει να είχαν έντονα συγκεντρωτικό οικονομικό χαρακτήρα, στο πλαίσιο του οποίου η κοινωνική αναδιανομή του προϊόντος περνά τώρα στον έλεγχο μιας πολύ μικρότερης, αλλά ισχυρής ομάδος. Εάν λοιπόν οι νεολιθικές τούμπες είναι, όπως τις χαρακτηρίσαμε, μνημεία του ανταγωνισμού των «οίκων», οι τούμπες της Εποχής του Χαλκού είναι πραγματικά μνημεία της τελικής επικρατήσεως των «οίκων» -και αργότερα ενδεχομένως ενός «οίκου», του ισχυροτέρου- που επιβάλλονται στο τοπίο και στις υπόλοιπες θέσεις της άμεσης περιοχής τους. Όλες οι ενδείξεις οδηγούν στο συμπέρασμα ότι την εποχή αυτή διαμορφώνονται κάποιες μικρές τοπαρχίες, με τοπική ασφαλώς εμβέλεια, πρόδρομοι ωστόσο κάποιων μορφωμάτων που καταγράφονται πολύ αργότερα από τους αρχαίους ιστορικούς ως ηγεμονίες.

Παρόλο που οι ενδείξεις της κοινωνικής μεταβολής πιστοποιούν μία κοινωνία που σταδιακά εντάσσεται στον ευρύτερο περίγυρο, η καθημερινή πραγματικότητα των κατοίκων δεν μεταβάλλεται δραματικά σε σχέση με τις προηγούμενες χρονικές περιόδους. Η ζωή στις τούμπες της Μακεδονίας της Εποχής του Χαλκού ακολουθεί τους παλαιούς ρυθμούς και η παρουσία του εμπορίου ή της ανεπτυγμένης βιοτεχνίας που γνωρίζουμε από τους πολιτισμούς της Νότιας Ελλάδος της ίδιας περιόδου -δομές οικονομικές, απαραίτητες για την στήριξη μιας ανερχόμενης αριστοκρατίας- δεν φαίνεται να παίζουν εμφανή ρόλο στις μακεδονικές θέσεις. 


Οι οικισμοί παραμένουν κατά βάση γεωργο-κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, που επικοινωνούν με τον γύρω κόσμο μέσα από δρόμους φυσικούς και μεταφορικούς, που έχουν αποκατασταθεί ήδη από τη Νεολιθική Εποχή. Ακόμη και η συγκεντρωτική οικονομία που διαπιστώνεται αρχαιολογικά στην Άσσηρο, δεν είναι προσανατολισμένη, σύμφωνα με τους ειδικούς, στην παραγωγή υπερπροϊόντος και δεν καλλιεργεί μεγάλες εκτάσεις, αλλά διατηρεί μία μικρής κλίμακος εντατική γεωργία με συμπληρωματικές μεταξύ τους καλλιέργειες, σε στενή σύνδεση με την κτηνοτροφία, αγροτικές τεχνικές και πρακτικές που έρχονται από πολύ παλιά.


Η χρήση του χαλκού, όπως ήδη είδαμε, είναι ιδιαίτερα περιορισμένη ακόμα και στις προχωρημένες φάσεις της Εποχής του Χαλκού, ενώ βασικές παραγωγικές εργασίες, όπως ο θερισμός και η άροση, εξακολουθούν να γίνονται με τις πανάρχαιες τεχνολογίες του λίθου. Τέλος, άγνωστα παραμένουν τα πολύτιμα τεχνουργήματα και η πολυτελής, σχεδόν «αστική», ζωή.

Δεν υπάρχουν σχόλια: